Podcast met Koen Wessels en Michiel Bos: ‘Onderwijs en onderzoek als intieme ontmoetingen.’

29 december 2022

Hoe kunnen de relaties in het onderwijs relaties van oprechte ontmoeting worden, in plaats van relaties van ‘ik weet dit en geef dat aan jou en dat is het: einde transactie’. In deze podcast verkennen Koen Wessels en Michiel Bos, met de NIVOZ-collega’s Eveline Oostdijk en Leone de Voogd hun 'vormende' praktijk. ‘Onderwijs en onderzoek als intieme ontmoetingen.’

Je kunt je abonneren op de NIVOZ-podcast via Spotify en Apple Podcasts. We publiceren ongeveer tweewekelijks. Je krijgt dan bij elke publicatie automatisch een melding. Dit is aflevering 66.

Koen Wessels rondde in juni 2022 een proefschrift af over de pedagogiek van de verstrengeling. Michiel Bos schreef een masterscriptie over wederkerigheid en onderwijsrituelen. NIVOZ bracht hun werk eerder voor het voetlicht in artikelen.

• Koen Wessels en de pedagogiek van de verstrengeling: ’Het is altijd weer een persoonlijke opgave om met mensen onderwijs te maken.’
• Ruimte geven aan onderwijsrituelen: ‘Wederkerigheid zou tot de kern van het pedagogisch instrumentarium moeten behoren’

Leone de Voogd en Eveline Oostdijk - behorend tot de NIVOZ-pijler Onderzoek & ontwikkeling - voerden op 2 december een vier-gesprek met Koen en Michiel waarin er verschillende pedagogische thema’s werden verkend. Ze borduren daarbij voort op een gezamenlijke uitwisseling per brief waarin taal wordt gegeven aan de relatie van leraar en leerling en de betekenis die ze heeft in het vormende aspect van onderwijs.

Het is de vrijdag voor Sinterklaas. Het is koud, de bomen op het landgoed zijn kaal en binnen zitten vier mensen in de pedagogische huiskamer van Nederland, zoals Koen het NIVOZ noemt. Er staan kaarsen en pepernoten op tafel en in het midden liggen (meegenomen) dingen uit het bos, zoals blaadjes, takjes en hulst.

Leone en Eveline - beiden onder andere actief op het onderzoeksterrein van vorming (brede vorming, humanistische vorming) - beginnen het gesprek bij het verkennen van twee centrale begrippen, verstrengeling en wederkerigheid. Voor Koen heeft verstrengeling te maken met ‘anders denken’ over de relatie tussen de buitenwereld en de wereld in de klas. Deze worden vaak op afstand van elkaar gehouden, terwijl volgens Koen deze werelden altijd op elkaar inwerken. Koen spreekt van een vormingsdans. ‘Het gaat om gevormd worden en tegelijkertijd vorm geven aan de wereld.’ Hij stelt: ‘De mens heeft een vormende kracht op anderen, en als je onderwijs ziet als een voorbereiding op later, dan ga je voorbij aan het feit dat er in het moment ook altijd al dingen gebeuren waar leerlingen en leraren mede vormgever van zijn.’

De mens heeft een vormende kracht op anderen. Als je onderwijs ziet als een voorbereiding op later, dan ga je voorbij aan het feit dat er in het moment ook altijd al dingen gebeuren waar leerlingen en leraren mede vormgever van zijn.''

Na de vraag of wederkerigheid ook een vormingsdans is, gaat Michiel - werkzaam op basisscholen als kunstdocent - in op het belang van verbinding: ‘Als ik lees over pedagogiek dan gaat het vaak over hoe kinderen in de wereld komen en hoe onderwijs en opvoeding daar een rol in kunnen spelen. Daarbij wordt de lesstof vaak als object gezien. Lesstof kan echter zelf ook vormend zijn als het kind er zich daadwerkelijk mee verbindt en erdoor gegrepen kan worden. Zo kan er een ervaring van wederkerigheid ontstaan.  Onderwijsrituelen kunnen dat mogelijk maken”.

In hoeverre rek je de grenzen van de klas op? Hoe kun je wat er speelt in het leven van een kind, pedagogisch vertalen? Of wil je grote maatschappelijke problemen de school inbrengen? Wat is er eigenlijk nodig om de ander zichzelf te laten verbinden met de wereld of zichzelf daarvoor te openen? Wat gebeurt er nu in de relatie tussen docent en leerling als het over vorming gaat?

Ervaring van een ‘wij’

Het lijkt allemaal iets met ontmoeting en verbinding te maken te hebben. Als docent aan de Universiteit Utrecht - in bijzonder verbonden aan de Academy of Hope - doet Koen Wessels het allemaal net even anders. Hij stelt zichzelf telkens de vraag hoe hij zijn onderwijs zo kan inrichten dat de verbinding tussen hem en zijn studenten er een is van een oprechte ontmoeting. Hij geeft het voorbeeld van het creëren van ruimte voor wie de student is en hoe de student wordt geraakt door de stof. ‘Ik neem studenten mee naar de botanische tuin voor een wandeling en vraag naar wie ze zijn, door wat ze geraakt worden.‘

Michiel laat kinderen een bepaald thema ontmoeten via een ritueel. Zo liet hij kinderen een gedicht maken volgens de methode van Black Out Poetry. Dan worden er woorden gekozen uit een bestaande tekst die samen een gedicht gaan vormen. De kinderen wisten niet goed hoe ze het aan moesten pakken. Nadat zij hierin gestimuleerd en ondersteund waren, kwamen er hele mooie gedichten op papier. Michiel: ‘Toen ze die aan elkaar voorlazen, ontstond er een serene stilte. De papieren gingen niet de prullenbak in, maar mee naar huis. Het was van henzelf geworden. Daarmee hebben ze zichzelf en de wereld verwonderd. Ze hebben als het ware iets cadeau gekregen.’

Ook hier kun je de vraag stellen, zo vervolgt Michiel, hoe leerlingen zich kunnen openstellen voor de gift van onderwijs. ‘In het basisonderwijs schieten we misschien wel door in het presenteren van de werkelijkheid, terwijl we dan voorbijgaan aan iets heel belangrijks: Amor Mundi, eerst leren houden van de wereld, met schoonheid en eerbied. Als je ergens van houdt, ga je er namelijk ook zorgvuldig mee om.’

In het basisonderwijs schieten we misschien wel door in het presenteren van de werkelijkheid, terwijl we dan voorbijgaan aan iets heel belangrijks: Amor Mundi.''

Subjectiverend onderzoek

Gedurende het gesprek ontspint zich een rode draad: hoe kunnen we voorbij de scherpe scheiding komen die gemaakt wordt in het onderwijs, tussen binnen en buiten de school? Ook binnen onderzoek wordt er vaak een splitsing gemaakt tussen de onderzoeker en de kennis ‘buiten’. Daarbij neigt de onderzoeker met afstand tot het onderzoeksobject ertoe de kennis te willen abstraheren. Hoe kun je als onderzoeker in verbinding staan met je onderzoeksobject? En welke onderzoeksstrategieën heb je dan nodig? Hoe breng je jezelf als onderzoeker in?

In deze NIVOZ-podcast wordt gesproken over rituelen, roeping en strijd. Koen haalt Parker Palmer aan: wat helpt je om oprecht te gaan leven, als mens en als professional? Hoe kom je er achter wat jouw weg is?

Dan leest Leone voor uit Flitsen van het Sublieme, van Manfred van Doorn:

‘Wij dansen rond in een cirkel
En het geheim zit in het midden
En weet”.         -     Robert Frost

‘Wij zijn vertrokken vanuit de leegte, in beweging gekomen en op elkaar gebotst. We hebben verwondingen opgelopen, verliezen geleden en we weten dat we dood zullen gaan. Dan is het nu tijd om daar ‘ja’ tegen te zeggen, om van de beweging kunst te maken en van de strijd een dans.’

Michiel besluit: ‘Wat een mooi vak hebben wij om dagelijks te proberen die dans mogelijk te maken en kinderen en studenten zichzelf te laten kennen. Hen te helpen de vraag te onderzoeken wat zij in de dans kunnen betekenen en hen helpen uit de strijd te blijven. Dan zijn we weer terug bij de pedagogische opdracht waar we mee begonnen.’

Edit en eindredactie: Rob van der Poel