Ruimte geven aan onderwijsrituelen: ‘Wederkerigheid zou tot de kern van het pedagogisch instrumentarium moeten behoren’

29 augustus 2022

In de klas luisteren kinderen aandachtig naar de voorgedragen gedichten van hun klasgenoten. De kinderen hebben uit willekeurige pagina’s van een kinderboek een gedicht getoverd. Met aandacht, tijd en moeite hebben ze de wereld en elkaar een klein beetje betoverd.

Eind vorig schooljaar rondde Michiel Bos – werkzaam als kunstdocent in het basisonderwijs - de master Kunsteducatie af met een onderzoek en scriptie over ‘wederkerigheid’ in het onderwijs. Volgens Michiel zijn we als mens innig verbonden met de wereld om ons heen. Deze relatie mag wat Michiel betreft een steviger plek krijgen in het onderwijs. ‘We zouden beter kunnen luisteren naar wat de wereld ons te vertellen heeft. Als we bijvoorbeeld gaan ervaren dat de winter iets anders van ons vraagt dan de zomer en als we in die dialoog als mens kunnen meebewegen, dan zal dat onze relatie met de wereld versterken.’

Door onderwijs te bekijken als een ritueel - zo heeft Michiel bemerkt - kan de ervaring van wederkerigheid tussen het kind en de wereld worden versterkt. Het onderzoek bracht Michiel bij begrippen als ruimte maken, ontvangen, verwondering, bezieling en resonantie. Het resulteerde in het idee voor 'onderwijsrituelen' en een voorlopig model waarmee wederkerigheid als pedagogische uitnodiging zichtbaar en voelbaar wordt.

‘For instance, in places like universities, where everyone speaks so rationally, it is necessary for a kind of enchanter to appear.’ Joseph Beuys

In het denken van Michiel is de school een plek voor het hele kind, dat wil zeggen: een plek waar het kind door denken, voelen en willen zichzelf ontwikkelt en de wereld leert kennen. Een plek waar het kind leert luisteren naar wat de wereld hem/haar te zeggen heeft en ontdekt wat het in de wereld te zeggen heeft.  Of in de woorden van Gert Biesta: de school is een plek voor wereldgericht onderwijs waarbij de kwalificatie en de socialisatie in het licht staan van de subjectificatie.

Kunstonderwijs is een krachtige bron voor het oefenen van waarnemen, verbinden en verbeelden. Michiel wil deze rol van kunstonderwijs onderzoeken, vormgeven en versterken. Daartoe richtte hij al in 2013 de Toonwerkplaats op. Hij werkt inmiddels samen met verschillende basisscholen aan een leeromgeving waar kunstonderwijs een natuurlijk onderdeel van is. Dat gebeurt in lessen (reeksen), workshops, trainingen en onderwijsontwikkeling.

Twee jaar terug stapte Michiel in de master Kunsteducatie bij ArtEZ in Zwolle. En langzaam maar zeker werd duidelijk dat zijn afstudeerproject over de rol van wederkerigheid in onderwijs zou gaan. ‘Ik vind namelijk dat dat tot de kern van het pedagogisch instrumentarium zou moeten behoren. Wederkerigheid, in de zin van dat kinderen niet alleen de wereld leren begrijpen, maar dat er ook ruimte is voor het kind om zich te laten grijpen door de wereld. En daarin, in dat gegrepen worden, zichzelf ook te leren kennen.’

De aanleiding om dit onderzoek te starten vanuit de combinatie van onderwijs en rituelen is dat in beide kennisgebieden de relatie van het individu tot de wereld (de ander en het andere) een belangrijke plaats in neemt. 'Ik vroeg me af wat er zou gebeuren als ik onderwijs en rituelen over elkaar heen zou leggen? Hoe zou dat er dan uitzien? Wat kunnen we in het onderwijs leren van rituelen om wederkerigheid, de dialoog, tussen het kind en de wereld te kunnen vormgeven? Deze vragen vormden de basis om aan het werk te gaan met idee 'onderwijsritueel’.’

Uit het onderzoek naar deze synthese, via lesontwerp en -praktijk, kwamen drie kwaliteiten naar boven: aandacht schenken, tijd nemen en moeite doen. ‘En als die drie aanwezig zijn in een klas, als dat gebeurt, dan kan er iets als verwondering ontstaan,‘ zo zag Michiel bij zichzelf en bij de kinderen. ‘Dan ontstaat er iets van relatie waar het kind mee bezig is, met de lesstof of het dier, of het materiaal waar die mee bezig is. Dan lijkt er wederkerigheid tussen het kind en de wereld te zijn.’

Zijn onderzoek en de bronnen die Michiel  aanhaalt en met elkaar verbindt komen voort uit een post-humanistisch en holistisch mens- en wereldbeeld. In de inleiding legt hij uit dat dit onderzoek kan worden gezien als een reactie op het uiteenvallen van de wereld in deelgebieden en de verdwijning van de ziel uit de natuur, doordat we die als een object zijn gaan bekijken. ‘Bij het bepalen van wat de kinderen moeten leren, zie ik dat we vaak starten bij de lesdoelen die de wereld in stukjes hebben opgedeeld. Het zou mooi zijn om vanuit de heelheid van de wereld, waar de kinderen een onderdeel van zijn, te kunnen bewegen naar de deelgebieden die ons helpen de wereld te begrijpen. Bij het ervaren van deze heelheid kan een bewustzijn van de wederkerige relatie en het vormgeven via onderwijsrituelen behulpzaam zijn. Ironisch genoeg kom ik met mijn onderzoek uit op een model in de vorm van een lens waarin verschillende facetten van wederkerigheid in het onderwijs worden geïsoleerd en opgesplitst.’

Bij het ervaren van de heelheid van de wereld kan een bewustzijn voor de wederkerige relatie en het vormgeven via onderwijsrituelen behulpzaam zijn.'' Michiel Bos

Michiel legt daarom uit: ‘Het model kan in deze context dan ook het beste worden gezien als een artistieke weergave van het onderzoeksproces. Het vormt daarmee zowel een eindresultaat als een beginpunt voor verder onderzoek en gesprek. De lens kan worden gezien als een landkaart. De werkelijke ervaring van het land dat daarop wordt gerepresenteerd kan alleen worden opgedaan door er daadwerkelijk doorheen te reizen en er aandacht, tijd en moeite aan te besteden.’

Michiel vertelt te hebben genoten van zijn onderzoek, van de gesprekken en interviews, van het zoeken in de literatuur en het maken van concrete lessen die aansluiten bij die literatuur en wat hij voelt en ervaar bij de kinderen. In dit filmpje zie je een kunstzinnige uiting van zijn onderzoekswerk. Maar, zo laat hij in een adem weten: ‘Ik ben nog lang niet uitgezocht. Ik heb enorm veel zin om het model wat ik heb ontwikkeld in de wereld te zetten en te kijken wat er terugkomt. Ik wil zien of het overeind blijft? Of het beter kan? Of dat het anders kan?’

Oproep
Met andere woorden, Michiel wil heel graag in gesprek gaan over dat wat hij heeft gezien en opgeschreven, om te kijken of daar het onderwijs mee versterkt kan worden. Zijn gehele scriptie is via deze link te downloaden.

‘De leerkracht die zijn praktijk ziet als een onderwijsritueel doet een beroep op de kwaliteiten van de koster en de sjamaan om de wereld te verwonderen,' aldus Michiel. 'Het onderwijsritueel maakt zichtbaar hoe het schenken van aandacht, het besteden van tijd en het leveren van inspanning door zowel de leerkracht als het kind wederkerigheid mogelijk maakt.’

Space is not empty. It’s full. It is the ground for the existence of everything, including ourselves.’' David Bohm

Van het project Maskers Maken met klas 4 van Vrijeschool Zwolle heeft Michiel een film gemaakt waarin hij de essentie van het onderzoek heeft geprobeerd weer te geven. Genoemde films zijn ook te zien op: www.onderwijsrituelen.nl

Contactgegevens Michiel Bos:
E-mail: [email protected]