De nood voor een pedagogisch baken in technologische stormen

30 oktober 2024

"Pedagogiek moet altijd het vertrekpunt zijn bij het maken van keuzes over de inzet van AI". De opkomst van artificiële intelligentie (AI) in het onderwijs biedt nieuwe mogelijkheden, maar roept ook belangrijke vragen op. AI, en meer specifiek generatieve AI zoals ChatGPT, kan docenten helpen efficiënter te werken en leerlingen ondersteunen bij taken als het structureren van verslagen of het helpen bij het maken van huiswerk. Toch schuilt er het gevaar in dat we, door de verleiding van technologische vooruitgang, voorbijgaan aan de pedagogische kern van ons vak. In dit essay verkent docent/onderzoeker Wouter Modderkolk de balans tussen technologische hulpmiddelen en de pedagogische opdracht van het onderwijs, waarbij de menselijke dimensie centraal blijft staan.

AI heeft het afgelopen jaar razendsnel zijn intrede gedaan in verschillende aspecten van ons onderwijs. Docenten gebruiken tools zoals ChatGPT om teksten te genereren, vragen te stellen en zelfs lesprogramma's samen te stellen. Op het eerste gezicht lijkt dit een uitkomst voor drukbezette docenten en een nuttige hulpbron voor leerlingen. Zo kan AI bijvoorbeeld leerlingen helpen die moeite hebben met het structureren van hun profielwerkstuk door hen een logische opbouw voor te stellen.

Hoewel AI op die manier ondersteuning kan bieden, moeten we ons afvragen of de focus op efficiëntie niet ten koste gaat van de vorming van autonome denkers. Als docenten is het onze taak leerlingen niet alleen kennis en vaardigheden over te dragen, maar hen ook een oriëntatie te bieden op de wereld en leerlingen aan te moedigen om volwassen in de wereld te komen staan.

De menselijke dimensie in onderwijs
AI kan antwoorden genereren en taken automatiseren, maar wat gebeurt er als dit proces de persoonlijke betrokkenheid van de leerling bij zijn werk vervangt? Het risico is dat technologie het reflectieve vermogen van leerlingen overneemt. Wanneer zij hun werk via een AI laten uitvoeren, missen ze de kans om cruciale vaardigheden te ontwikkelen, zoals kritisch denken en het vormen van een eigen mening.

Een leerling die AI gebruikt om een essay te schrijven, hoeft bijvoorbeeld niet meer zelf het denkproces te doorlopen dat normaal gesproken nodig is om tot eigen inzichten te komen. Het resultaat lijkt misschien goed, maar het ontbreekt aan persoonlijke inspanning of groei. Door AI in te zetten zonder aandacht voor het leerproces, lopen we het risico dat leerlingen hun verantwoordelijkheid voor hun eigen leerproces verliezen. Ze leren niet meer van hun fouten, terwijl die fouten juist essentieel zijn voor persoonlijke groei en ontwikkeling.

In het artikel van Mayo, Hubeek en Modderkolk over de lemniscaat als instrument in de onderwijspraktijk wordt de noodzaak benadrukt om een bewustere verbinding te leggen tussen intentie, ontwerp en handelen. Het is niet genoeg dat AI een taak afhandelt; de intentie achter een opdracht en de manier waarop leerlingen met de leerstof resoneren zijn minstens zo belangrijk. Deze persoonlijke betrokkenheid vormt de kern van betekenisvol onderwijs.

Het belang van onbeschikbaarheid en vertraging
Onze huidige samenleving draait om constante beschikbaarheid. Informatie, technologie en oplossingen zijn altijd binnen handbereik. AI past perfect in deze cultuur van onmiddellijke bevrediging: het levert binnen enkele seconden antwoorden en suggesties. Maar juist in deze wereld van onmiddellijke antwoorden is het belangrijk om ruimte te scheppen voor wat filosoof Hartmut Rosa "onbeschikbaarheid" noemt. Niet alles hoeft altijd direct beschikbaar te zijn. Juist door momenten van vertraging en onbeschikbaarheid te creëren, geven we leerlingen de kans om hun eigen denkprocessen te ontwikkelen en betekenis te geven aan wat zij leren.

In het onderwijs moeten we bewust momenten inbouwen waarin leerlingen zelf moeten nadenken en niet te snel naar technologie kunnen grijpen voor antwoorden. Deze vertraging biedt ruimte voor reflectie en verdieping, en helpt leerlingen bij het ontwikkelen van een zelfstandig denkproces. Dit sluit aan bij het idee van slow education, zoals gepromoot door onderwijsdenker Maurice Holt, die benadrukt dat niet alleen de resultaten belangrijk zijn, maar vooral de weg ernaartoe. Slow education biedt leerlingen de kans om zich dieper met de leerstof te verbinden en creatiever en kritischer te leren denken (lees ook de blog van Pascal Cuijpers over slow education).

Pedagogische afwegingen bij het inzetten van AI
De grote vraag is dan ook: hoe zetten we AI op een verantwoorde manier in? Het is niet de bedoeling om technologie volledig buiten de school te houden. AI kan juist een nuttig hulpmiddel zijn, bijvoorbeeld om leerlingen te helpen een tekst te structureren of om snel toegang te krijgen tot kennis. Maar de sleutel ligt in een bewuste en kritische inzet, waarbij technologie een ondersteunende rol speelt in het leerproces en niet het doel op zich wordt.

Pedagogiek moet altijd het vertrekpunt zijn bij het maken van keuzes over de inzet van AI. Zoals in het artikel over de lemniscaat wordt beschreven, is de congruentie tussen intentie, ontwerp en handelen essentieel voor betekenisvol onderwijs. We moeten ons steeds afvragen of de inzet van AI past bij onze pedagogische doelen. Het onderwijs draait immers niet alleen om het overdragen van kennis, maar vooral om de ontwikkeling van leerlingen als zelfstandige denkers. Dit vraagt om een bewuste balans tussen de voordelen van technologie en de ruimte die nodig is voor persoonlijke reflectie en groei.

Conclusie: een evenwicht tussen technologie en pedagogiek
De opkomst van AI in het onderwijs biedt veel nieuwe kansen, maar ook grote uitdagingen. AI kan ons helpen om het onderwijs efficiënter te maken, maar als we niet oppassen, kan het de essentie van het leerproces ondermijnen. We moeten ervoor waken dat technologie niet het leren overneemt, maar het ondersteunt. Dit vraagt om een bewuste pedagogische aanpak, waarbij de mens centraal blijft staan. De rol van de docent als iemand die leerlingen helpt om autonoom te denken, is belangrijker dan ooit.

AI moet niet worden gezien als vervanging van deze rol, maar als een hulpmiddel dat met zorg, bedachtzaam en de nodige terughouding wordt ingezet. Door AI op deze manier te benaderen, kunnen we ervoor zorgen dat het onderwijs blijft wat het altijd zou moeten zijn: een plek waar leerlingen de ruimte krijgen om te groeien, zowel in kennis, maar vooral om zich te ontplooien tot vrije en denkende volwassene die met idealen vanuit hun eigen levensvraag de wereld instappen.

Wouter Modderkolk is werkzaam als docent economie en decaan aan de Stichtse Vrije School in Zeist. Daarnaast is hij als onderwijsonderzoeker verbonden aan de Hogeschool Leiden en de Erasmus Universiteit.