Leren van pubers, deel 1: ‘Zodra je een ander probeert te veranderen, ben je bezig met macht, niet met pedagogiek.’

19 december 2023

Op zijn 35^ste ontdekte Martin Schravesande het onderwijs en zo kwam hij de afgelopen twaalf jaar in contact met pubers. Eerst in het hoger beroepsonderwijs, toen in een thuiszittersklas (zie het gelijknamige boek) en het afgelopen jaar in het speciaal onderwijs, in de gesloten jeugdzorg en in andere situaties. Op al die plekken deed hij zijn best om te leren van de pubers die hij ontmoette. Die leerzame ontmoetingen beschrijft hij in het boek, De onderhuidse leraar, om er vervolgens zijn eigen lessen uit te halen. Les 1: Vertrouwen (niet toevallig het NIVOZ-jaarthema).

De komende weken publiceren we nog twee lessen uit het boek van Martin Schravesande, in aanloop naar maandag 5 februari: Leren van thuiszitters, een dialoogavond in het Rotterdamse Dokhuis. Lees hier meer als je wilt deelnemen!

Een pedagoog leert. Dat hij soms ook onderwijst is bijzaak

Een pedagoog ben je al snel. Als je geeft om ontwikkeling en contact maakt met jonge mensen, of dat nu in de rol van ouder, leraar, grootouder of jeugdhulpverlener is, ben je pedagoog. Wat doet een pedagoog? Een pedagoog leert. Prima als hij ook nog onderwijst, maar in de eerste plaats leert hij, voornamelijk van kinderen.

Huh? Moet hij niet juist kinderen iets leren? Nee. Je kunt een ander niets leren. Je kunt een ander drillen, conditioneren en trainen, maar leren is iets wat mensen zelf doen. Leren is veranderen en dat is iets persoonlijks en intiems. Je moet ertoe bereid zijn. Zodra je een ander probeert te veranderen, ben je bezig met macht en niet met pedagogiek.

Ik leer van pubers. Eigenlijk ben ik hardleers en misschien is dat de reden dat ik werk aan de rafelranden van onderwijs en zorg waar het leren onder spanning staat. Het gaat daar om jonge mensen die, om wat voor reden dan ook, niet mee kunnen drijven met de stroom. Pubers in draaikolkjes, pubers die met hun voeten in de waterplanten blijven hangen, pubers die harder zwemmen dan de stroom kan stromen, pubers die verdwalen tussen het riet aan de oevers, pubers die kopje ondergaan en naar lucht happen, pubers die tegen de stroom in zwemmen.

Jonge mensen die worstelen met zichzelf en de wereld. Juist zij helpen me begrijpen, net zoals kunst, geschiedenis, liefde en filosofie dat doen, wat een mens is en daarmee wie ik ben. Het duurde lang voor ik doorhad waar ik kon leren, wat ik wil leren in dit leven, maar op mijn 35ste ontdekte ik het onderwijs en zo kwam ik de afgelopen twaalf jaar in contact met pubers.

Is dat moeilijk, leren van pubers?

Nee hoor. Het gaat eigenlijk vanzelf als je gewoon contact maakt. Is dat moeilijk, gewoon contact maken? Ja. Misschien niet voor iedereen, maar ik vind het moeilijk. Steeds weer voel ik een drempel om integer, kwetsbaar contact te leggen met pubers die boos zijn, verdriet hebben, gediagnosticeerd zijn, dood willen, onverschillig zijn, wanhopig of gewoon heel anders zijn dan ik. Hoe doe ik dat dan? Best lastig om daar iets algemeens over te zeggen. Ik hoop dat dit verhaal – een van de twintig - er iets van laat zien.

Zou ik toch iets algemeens moeten zeggen: blijmoedig ploeteren, moedig zijn, en kwetsbaar. Of misschien is dat hetzelfde.

LES 1: VERTROUWEN

Demi

Ik herinner me mijn eerste keer. Met Demi op een gammel bankje naast de school. Zij had drie maanden in mijn klas voor thuiszitters, kinderen die het niet lukt om ‘normaal’ naar school te gaan, voor zich uit zitten staren terwijl ze gummetjes verkruimelde. Soms waren de gummetjes op. Dan sloopte ze een balpen. We zaten op dat bankje te praten over wat er nodig was om haar in beweging te krijgen. Niets had zin, alle hulpverlening had ze al geprobeerd, ze wist toch al wat er zou gebeuren als ze weer zou proberen met Engels of geschiedenis te starten. Ze wilde ook geen gitaar leren spelen, geen houten kruk knutselen of mandala’s kleuren. We hadden dit gesprek al zo vaak gehad. Demi wilde niets.

Ze wilde ook geen gitaar leren spelen, geen houten kruk knutselen of mandala’s kleuren. We hadden dit gesprek al zo vaak gehad. Demi wilde niets.''

Het was een moeilijke dag. Bjorn was bij de dagopening kwaad weggelopen en er hing een soort sluimerende spanning tussen Kira en Jonas in de klas. Ik was moe. Die dag zei ik voor het eerst: ‘Ik weet het ook niet, Demi. Het is mijn werk, maar ik heb ook het antwoord niet. Ik zou graag iets voor je betekenen, dat wel.’

Demi zweeg. Er veranderde iets in haar gezicht, zo subtiel dat ik destijds niet kon benoemen wat ik zag. In een poging de spanning wat te breken, verzuchtte ik glimlachend: ‘Daar zitten we dan. Twee mensen die het niet weten op een bankje naast de school.’

Niet erg professioneel van me. Zo leek het alsof er helemaal geen plan achter mijn aanpak voor Demi zat. Misschien was dat wel zo. Demi zou boos kunnen worden omdat ik niets voor haar kon doen. Haar ouders konden me voor de voeten werpen dat ik haar niet vooruit hielp. Mijn directeur zou mij kunnen verwijten dat ik vaardigheden miste om met dit soort leerlingen te werken. Ik zou mezelf kunnen veroordelen omdat ik met al mijn passie om iets te doen voor het welzijn van kinderen geen deuk in een pakje boter kon slaan. Of eigenlijk deed ik dat al.

Toen we weer in het lokaal waren besloot ik Demi, maar even te laten. Eerlijk gezegd vermeed ik het naar haar te kijken want ik voelde me ongemakkelijk en beschaamd nu ik haar zo openlijk had laten weten dat ik niet wist hoe ik haar kon helpen. Toen ik na een half uur toch een blik in haar richting wierp lag er een geschiedenisboek opengeslagen voor haar. Ze zocht met een potlood in haar mond de grootste gumkruimel uit en veegde de kleinere van haar tafel. Inmiddels heeft Demi haar havo-diploma gehaald.

Eerlijk gezegd vermeed ik het naar Demi te kijken want ik voelde me ongemakkelijk en beschaamd nu ik haar zo openlijk had laten weten dat ik niet wist hoe ik haar kon helpen.''

Ik heb gedacht over wat hier gebeurde. Misschien had Demi haar moed hervonden in mijn uiting van onvermogen, misschien had ze daarin eindelijk ruimte gevoeld voor een eigen beweging. Of misschien gebeurde er iets anders. Ik weet het niet precies want in waarachtig contact tussen twee mensen schuilt magie. Een magie die we misschien wel nooit helemaal zullen doorgronden maar die we elke dag mogen koesteren.

Mijn les: Echt contact vraagt altijd om een vertrouwenstransactie

Ik ben niet roekeloos in sociaal contact. Verlegen zelfs. Waarom nam ik zo’n risico door Demi te zeggen dat ik het gewoon niet wist? Er was iets dat me vertelde dat het nodig was om met Demi een vertrouwensband op te bouwen. Ik voelde dat bij Demi die vertrouwensband niet zou ontstaan door me groot, professioneel en ongenaakbaar te maken. Zij moest weten dat er een authentiek, kwetsbaar mens naast haar zat op dat gammele bankje, niet een onderwijsrobot.

Onderwijs werkt alleen in een gezonde pedagogische relatie. Zo’n gezonde relatie stoelt op vertrouwen en voor vertrouwen is moed nodig. Waarom is het zo moeilijk om die moed op te brengen? Zijn we bang voor onze leerlingen? Ja. Natuurlijk zijn we bang voor onze leerlingen. En ik al helemaal. Sommige van mijn leerlingen hebben een verleden van zelfmoordpogingen. Stel dat ze het morgen weer doen en een briefje achterlaten dat school ze ook al geen perspectief bood. Hoe ga ik me dan voelen?

Stel dat een leerling me boos teruggeeft dat ik niks voor hem heb kunnen betekenen, terwijl iets kunnen betekenen voor leerlingen nu precies is wat mijn leven betekenis geeft. Hoe voel ik me dan? Hoe voel ik me als ik me kwetsbaar heb opgesteld door een leerling iets over me- zelf te vertellen en ik merk dat dit een dag later als grap het schoolplein rondgaat? Natuurlijk ben ik bang. Maar dat ben ik ook als ik een liefdesrelatie aanga of een praatje met een vreemde maak op het station. De angst om gekwetst, belazerd, gekleineerd, genegeerd, buitengesloten of gedumpt te worden is eigen aan elk sociaal contact dat ertoe doet. Echt contact komt nu eenmaal met vertrouwen, niet met garanties.

Door de werkdruk in het onderwijs gaan we deze moedige vertrouwenstransacties vermijden. We vallen voor de gedachte dat we wel onderwijs kunnen geven zonder onszelf op het spel te zetten. Dat de pedagogische relatie in plaats van tussen twee mensen ook kan bestaan tussen een institutie en een mens. Ik geloof niet dat dit kan. Onderwijs is een contactsport en je zet altijd jezelf op het spel. Pedagogische moed is niet stoer, maar kwetsbaar. Pedagogisch contact is niet routineus maar zoekend. Pedagogisch vertrouwen is niet voorwaardelijk, maar breekbaar. En een pedagogische relatie is niet ‘professioneel’ maar intiem.

We vallen voor de gedachte dat we wel onderwijs kunnen geven zonder onszelf op het spel te zetten. Dat de pedagogische relatie in plaats van tussen twee mensen ook kan bestaan tussen een institutie en een mens.''

Elke dag weer omgaan met de angsten die we voelen als we ons echt verbinden met de wereld om ons heen, als we het leven echt aangaan. Voelen dat die angsten er zijn, en het dan toch proberen, dat is leven. Misschien had Demi drie maanden zitten wachten op iemand die dat voordeed.

Martin Schravesande (47 jaar) is leerkracht voor vastgelopen pubers en pedagogisch adviseur. Vroeger werkte hij op het ministerie van OCW en daarom weet hij dat mopperen op ‘het onderwijssysteem’ geen zin heeft. Voor pedagogiek is moed nodig, en die vind je niet bij ministeries, maar in pedagogisch vuur, pedagogische verdieping en collegialiteit. Martin ondersteunt graag scholen, teams en mensen die aan die pedagogische moed willen werken.

Dit artikel is overgenomen met toestemming van uitgeverij Van Gennep. Les 1 verscheen eerder in Van12tot18. Het boekje is te bestellen via deze link van YouBeDo.

• Leren van pubers, deel 1: ‘Zodra je een ander probeert te veranderen, ben je bezig met macht, niet met pedagogiek.’
• Leren van pubers, deel 2: ‘De grote uitdaging van pedagogen in onze tijd is om kinderen te helpen zichzelf te hechten aan de wereld om hen heen’
• Leren van thuiszitters, deel 3: ‘Robert beschouwde zichzelf als mislukt, omdat zijn hart iets zocht wat te groot was voor reguliere scholen.’

Niets in mijn boek is verzonnen. Wel heb ik allerlei aanpassingen gedaan om de privacy van de kinderen waar ik mee werk te waarborgen. Heeft u na het lezen van dit boek behoefte aan contact over de zaken die in dit boek naar voren ko- men, dan kunt u contact met mij opnemen via mijn website www.opengeestig.nl