Legacy Kanamori krijgt in Wijchen nieuw vuur: ‘I have a crises. That is my danger as a teacher’

23 september 2023

Het Wereldcafé krijgt een vierde en finalegespreksronde. Als tafelheer ontvangt Rob van der Poel voor de laatste keer collega-deelnemers van de Kanamori-conferentie 3.0 langs de volgende vraag. Hoe is jouw innerlijke groei gestart en verlopen? Maar voordat iedereen volgens opdracht conclusies trekt, ziet hij een kort geschreven tekstje, in de hoek van het grote vel papier.

I have a crises
That is my danger as a teacher
When I was 30, it was happened
That my classroom kid climb a steel

Ik kijk naar rechts en zie meester Chikara Nakasone staan. Hij is de schrijver van het stukje, vermoed ik. In de vorige gespreksronde stond hij aan dezelfde ronde statafel. En zonder dat ik iets heb gemerkt, heeft hij dit waarschijnlijk opgeschreven. Hij sprak ons eerder deze middag toe, in het Engels, over zijn praktijk op een basisschool in Nagano. En in alles was terug te horen dat zijn grote inspiratie Kanamori Sensei is geweest. Ik schiet hem aan en heb één vraag: mister Nakasone, wilt u me zeggen, wat is er gebeurd?

Nakasone neemt mijn uitnodiging aan en vertelt, met een licht gebroken en zachte stem. Over het meisje dat de hoge elektriciteitsmast in was geklommen, dichtbij school, om zelfmoord te plegen. De schok die dat bracht, door de hele klas en schoolgemeenschap heen. Het meisje overleefde, gelukkig, maar de gebeurtenis heeft de kinderen en de meester veranderd. Voorgoed. ‘We zitten allemaal aan dit moment vast,’ vertelt Nakasone, inmiddels bijna 20 jaar later, ‘en ieder op zijn eigen manier. Het heeft mij als mens veranderd, aan binnen- en buitenkant. De weken erna lieten mij zien hoe belangrijk het is om ruimte te maken voor gevoelens en ervaringen. Echt ruimte. Voor de stem van de kinderen. Om stil te worden, te luisteren en geduld te tonen.’

De weken erna lieten mij zien hoe belangrijk het is om ruimte te maken voor gevoelens en ervaringen. Echt ruimte. Voor de stem van de kinderen.''

Het is een moment op de dag in Wijchen – woensdag 6 september - waarop ook de herinneringen aan de Kanamori-schoolreis uit 2012 terugkeren. Toshiro Kanamori (destijds 65 jaar) maakte gebruik van notebooks. Kinderen schreven dagelijks over hun gevoelens en belevenissen in dat notebook. Kanamori las ze. Maar pas als ze er zelf klaar voor waren, werd dat ook in de klas gedeeld. In diens klas ontstond zodoende een cultuur van veiligheid en vertrouwen, van openheid en van samen. Als één kind niet gelukkig is, is niemand gelukkig. In de documentaire Children full of Life (uit 2002) vind je er ontroerende praktijkvoorbeelden van terug.

De verhalen en herinnering keren deze middag terug, op een zonnig buitenverblijf nabij Nijmegen. Op de miniconferentie Mr. Kanamori 3.0 en de innerlijke reis van de leraar zijn immers nog drie collega’s van Kanamori uit Japan aanwezig. Zelf overleed hij in maart 2020, maar voor zijn legacy wordt gezorgd. Zij het dat het nog steeds beweegt tegen de stroom van de Japanse schoolcultuur in. Er zijn zo’n 200 leraren die zich door Kanamori ’s levenslessen en door elkaars praktijken laten inspireren, zo wordt mij duidelijk. Dat gebeurt in circles, tussen leraren in regio’s van Japan die elkaar maandelijks opzoeken en beluisteren.

Naoto Tsuji was er in september 2012 als reis- en studiegenoot ook bij, toen meester Kanamori in tien dagen langs zestien Nederlandse onderwijsplekken trok. In klassen en vanaf podia richtte hij zich tot meer dan vijfduizend mensen, jongeren en kinderen dus ook. Het ging van noord (Groningen) naar zuid (Roermond), van west (Rotterdam en Amsterdam) naar Oost (Arnhem). Wat bracht deze Japanner die zelf nooit eerder zijn land had verlaten, wat was zijn visie op onderwijs, wat spiegelde hij naar ons, waardoor er plots zoveel mensen bij wilden zijn?

Wat bracht deze Japanner, wat was zijn visie op onderwijs, wat spiegelde hij waardoor er plots zoveel mensen bij wilden zijn?''

Kanamori zelf schoof pedagogen als Pestalozzi, Rousseau en Korczak naar voren als grote inspiratiebronnen, maar toch vooral ook het leven zelf. In zijn levenslessen ging hij vaak naar buiten, de natuur in. Maar hij haalde soms even gemakkelijk de ongekende en soms ongewenste wereld naar binnen. Het ging dan over leven en dood. Zwangere vrouwen, terminale kankerpatiënten, variété-artiesten liet hij in de klas komen en vertellen. Op hun beurt liet hij de kinderen ervaren, aan zijn gasten proeven en ze bevragen.

In Nederland, op al die verschillende plekken, nam Kanamori vaak zelf de positie van het nieuwsgierige kind in. Het pedagogisch handelen – hoe de leraar met leerling om te gaan - vatte hij in een zin samen: Be a catcher, not a pitcher, analoog aan het spel tussen werper en achtervanger in de populaire honkbalsport in Japan. De leraar moet er zijn, om de leerling op de wereld te wijzen, maar terughoudend blijven met allerlei interventies. ‘Een kind kan geen onvoldoende krijgen voor zijn ontwikkeling’, zo zei Luc Stevens het, oprichter van NIVOZ, in lijn met Kanamori’s woorden.

Zelf herinner ik me vooral Kanamori’s verhalen. Op een vraag kwam geen antwoord of oplossing. Hij reageerde met een volgend verhaal of anekdote. Alles en iedereen bleef heel. Elke dag was anders, elk moment nieuw, en op elke plek trof Kanamori altijd weer iets wat zijn aandacht ving. Dus was er weer een ander thema, conversatie of lied dat om die reden gezongen wilde worden. Kanamori was voor mij in het hier en nu, aanwezig en in-wezig. Hij stond altijd open voor wat er ter plekke was of wilde gebeuren. Maar responsief in plaats van reactief. Hij sloot in. Licht en donker.

Kanamori was voor mij in het hier en nu, aanwezig en in-wezig. Hij stond altijd open voor wat er ter plekke was of wilde gebeuren. Maar responsief in plaats van reactief. Hij sloot in. Licht en donker.''

Naoto Tsuji is in Wijchen met professor Masahiro Tamura, directeur van het Life Education netwerk (LEA), de groep waarvan Kanamori ook lid was. En met professor Sakura Uemori – zij coördineert een studiecirkel in Kanazawa, de regio waar Kanamori’s school stond - en meester Chikara Nakasone, eerder genoemd. Het Japanse gezelschap is dit keer te gast van Henk Boer, die destijds als docent pedagogiek op de HAN de levenslessen ook van nabij meemaakte. Hij wil het gedachtengoed met deze mini-conferentie nieuw leven inblazen, ruim elf jaar na Kanamori’s eigen impactvolle verschijnen.

De vier Japanners krijgen voor mij een gezicht als ze zich gedurende de conferentiedag, ook op persoonlijke titel tot ons richten. Ze vertellen anekdotes uit ontmoetingen met Toshiro Kanamori, waarin ze zijn geraakt en hoezeer het eigen (professionele) leven daardoor is veranderd.  Achter de namen vind je hun tekst terug, in het Engels.

Sakura Uemori vertelt over de betekenis van real relationships en global citizenship, dat in Kanamori’s werk en in Life Education zit opgesloten. Het belang van een omgeving twaarin je sterker kan worden, waarin je je verbonden voelt en er een bedding is. Daarvoor is het belangrijk dat je je in de schoenen van anderen kunt staan en kunt voelen wat die ander meemaakt. Children can create a relationship of acceptance with each other. Hij draagt de overtuiging dat als volwassenen een goede relatie leven dat kinderen dan ook gelukkiger zullen zijn.

Naoto Tsuji vertelt over Child Centered Education en zijn eerste kennismaking met meester Kanamori, in 2008. ‘Hij nodigde me meteen uit om naar een mooie buitenplaats, naar de Katakuri-velden, een heel speciale plek te gaan. Ik voelde me direct welkom, alsof ik familie van hem was. Ik had het gevoel dat ik over alles met hem kon praten.’ En hij voelde – juist in dat samen optrekken - wat van waarde was in zijn leven. ‘Kanamori hield van de natuur en allerlei activiteiten in het wild. Van feestjes waarbij de levensenergie wordt aangesproken.’

Masahiro Tamura leerde Kanamori op zijn beurt al in 1989 kennen. Ze kwamen elkaar jaarlijks tegen op de landelijke onderzoekconferentie. Hij herinnert hem als erg nieuwsgierig. ‘Ik bezocht zijn lezingen en bezocht lessen op school. Een keer kwam hij bij mij op de universiteit, toen liet ik hem het lepra sanatorium zien. Hij keek naar de tentoonstelling en zei: hier wil ik langer blijven.’

Een keer kwam Kanamori bij mij op de universiteit, toen liet ik hem het lepra sanatorium zien. Hij keek naar de tentoonstelling en zei: hier wil ik langer blijven.''

Tamura gaat in zijn lezing dieper in op de betekenis van de ‘letter notebooks’ en de ‘class newspapers’. Seikatsu-Tzuzurikata - Life-writing education. Er wordt volop geschreven, gelezen en gedeeld, allemaal om ervoor te zorgen dat kinderen leren om zich naar elkaar toe uit te drukken. In dat proces verschijnen nieuwe kennis en vaardigheden, life-skills, er doen zich parallelle ontwikkelingen voor: denk aan moreel besef, motivatie, perspectief, manier van denken, gevoelens…

De Japanse levenslessen (Life education) dragen vijf indicatoren, die in 1998 per declaratie zijn vastgesteld en vastgelegd. Het bekritiseert onderwijs als voorbereiding op en respecteert onderwijs als leven in het hier en nu. Kinderen vinden hun motivatie om te leren en de kracht om te leven. ‘It is important to nurture the ability to live in children, but it is difficult to nurture it. We cannot develop the will to live in children. However, the willingness to learn is important and can be nurtured with ingenuity. It is important to connect with the power to live because the desire to learn alone does not tell where you are going’

It is important to connect with the power to live, because the desire to learn alone does not tell where you are going''

Tamura vertelt ook over de lijnen die er lopen naar de New Educational Movement, die laat negentiende eeuw, begin twintigste eeuw wereldwijd grond vond.

Meester Chikara Nakasone benadrukt in zijn speech nog eens het leren luisteren naar de stemmen van kinderen. Een shock of harde onderbreking, die eraan ten grondslag ligt, is daarin misschien wel onvermijdelijk. Crisis heeft zijn waarde. Kanamori verloor twee kinderen en beleefde ook een ernstig ongeluk. Het heeft zijn visie op onderwijs en op het leven gekleurd en betekenisvol gemaakt.

In Wijchen ontmoet ik nog 25 andere mooie mensen, uit diverse onderwijspraktijken, jong en oud. Een enkeling is echt op de teksten van Henk afgekomen, kent Toshiro Kanamori eigenlijk nog niet zo. Ik wijs aan het einde op de video’s en artikelen die er zijn geschreven en allemaal op het NIVOZ-platform zijn terug te vinden (zoek 'Kanamori'), op het vertaalde werk (Levenslessen) destijds dat in boekvorm is verschenen. En ik schrijf wat korte posts van mijn ervaring op sociale media.

Ik zie mezelf in de dagen erna ook al snel weer meer beelden en teksten terughalen. En ik voel de roep van Henk Boer en het Japanse gezelschap om in contact te blijven met Nederlandse leraren, scholen, om internationaal praktijken uit te wisselen.

Voor wie meer verder hierin samen wil optrekken is er sowieso de LinkedIn-groep Kanamori 3.0 en de innerlijke reis van de leraar (klik hier) die Henk Boer is opgestart. De teller is naar 146 leden weer opgelopen.

Wordt dus vervolgd...

Meester CHIKARA NAKASONE (VERTALING)

Leraar basisschool

Dag iedereen.

Mijn naam is Chikara Nakasone. Ik geef al ongeveer 30 jaar les op basisscholen en middelbare scholen in Japan.

Allereerst wil ik iets over mezelf vertellen.

Ik herinner me dat ik op de universiteit heb geleerd hoe ik een vertrouwensrelatie met kinderen kan opbouwen. Maar ik weet niet zeker of ik het goed heb gedaan of niet.

Toen ik eenmaal leraar was, vroeg ik me af hoe ik kinderen kon motiveren om te leren en betrokken te raken bij het leren. Ik dacht intuïtief dat lichaamsbeweging daarin belangrijk was. Soms ging ik naar een tempel en las Japanse poëzie hardop voor, zo luid als ik kon. Vaak ging ik worstelen met de kinderen, of dan gingen we met z’n allen appels oogsten, met de hulp van een boer, of we deden andere buitenschoolse leeractiviteiten.

Ik weet dat ik veel naar buiten ging om te leren. Als ik er nu op terugkijk, weet ik niet zeker meer precies waarvoor ik het deed. Ik had geen duidelijk beeld van wat ik deed en waarom ik het deed. Ik ging ermee door, zonder een duidelijk inzicht te hebben in de resultaten van het leren, van zowel de kinderen als mijzelf.

Na ongeveer tien jaar als leraar begon ik mijn gevoel voor mezelf bij het lesgeven te verliezen, het werd voor mij vanzelfsprekend. Ik gaf les in overeenstemming met de bepaalde studierichtingen. Deze richtingen worden vastgesteld door de nationale overheid en bestrijken de inhoud van het onderwijs op een uniforme manier door het hele land. Japanse leraren zijn verplicht om kinderen les te geven in overeenstemming met deze studierichtlijnen. Elke herziening beperkt de vrijheid van leraren, hun benadering van leren, hun professionaliteit. Daarnaast wordt elke gemeente geacht leerboeken te selecteren en te gebruiken die de certificeringstoets van de rijksoverheid hebben doorstaan. Hoewel deze Courses of Study zeggen dat er met leerboeken moet worden omgegaan met het belang van de kinderen in gedachten, stel ik vast dat de inhoud van het onderwijs en deze leerboeken ver verwijderd zijn van het leven van de kinderen. Het almaar herhalen van deze lessen gaf mij het gevoel dat deze lessen ontoereikend voor de kinderen waren en vooral saai.

Het almaar herhalen van deze lessen gaf mij het gevoel dat deze lessen ontoereikend voor de kinderen waren en vooral saai.''

Toen zag ik de tv-documentaire Children Full of Life. Zoals velen van jullie maakte ik langs die weg kennis met meneer Kanamori. Ik was verrast en geschokt door de inhoud en had sterk het gevoel dat dit de opleiding was die ik wilde volgen. Ik was verbaasd over de manier waarop de kinderen in de klas van meester Kanamori zonder angst hun gevoelens en gedachten deelden met andere kinderen en klasgenoten. De manier waarop ze zich inleefden in hun vrienden en probeerden contact met elkaar te maken. Maar ook de manier waarop ze over hun dagelijkse activiteiten schreven en waarop ze vriendschap met elkaar sloten.

Ik herinner me hoe ontroerd ik was door het schrijfwerk, door de dagboeken waarin kinderen hun dagelijkse ervaringen opschreven en uitwisselden met hun vrienden. Dat was het moment waarop mijn zoektocht naar Kanamori Sensei begon.

Ik kocht boeken, geschreven door Kanamori Sensei, leerde over een particuliere onderwijskring genaamd de Life Education Association, waar ik nog nooit van had gehoord, en begon het werk van meester Kanamori te volgen.

Ik leerde niet alleen over Kanamori Sensei, maar ook over zijn omgeving. Al snel begon ik de zomerbijeenkomsten van de Life Education Association bij te wonen, en later ook de winterbijeenkomsten in Ishikawa, waar de heer Kanamori en zijn collega's woonden. In deze bijeenkomsten kwam ik erachter dat ik niet dieper kon leren zonder mijn eigen praktijkervaring te presenteren.

Het eerste dat ik me herinner was dat Kanamori mij adviseerde om mijn best te doen om één tekst in de zomer en één in de winter te schrijven. In mijn geval zei hij elke keer dat ik mijn verslagen aan hem presenteerde: "Wat betekent het om naar de stem van de kinderen te luisteren? Waarom wilde ik dat ze de stof leerden? Hij vertelde me dat ik het 'originele landschap' van de kinderen moest creëren.

Wat betekent het om naar de stem van de kinderen te luisteren? Waarom wilde ik dat ze de stof leerden? Hij vertelde me dat ik het 'originele landschap' van de kinderen moest creëren.''

Om meer te weten over de middeleeuwse geschiedenis van Japan, heb ik het onderwerp plaatselijke krijgsheren in mijn klas ter sprake gebracht. Ik voorzag de kinderen elke keer van materiaal over prominente plaatselijke krijgsheren. Kanamori Sensei reageerde streng: ‘Je doet gewoon wat je wilt doen, maar willen de kinderen daar iets over leren?’ Hij wees erop dat dit een door leerkrachten aangestuurde ontwikkeling was. Dus vroeg ik de kinderen opnieuw wat ze wilden doen. Ze wilden meer leren over de middeleeuwse geschiedenis, interviewden toeristen om erachter te komen waarom mensen massaal naar kastelen in de stad stromen, en verduidelijkten de relatie tussen kastelen van onze stad met die in een andere regio. Het was een praktijk die ons iets deed beseffen. Er worden geen overbodige uitspraken gedaan, als een kind een mening heeft.

Wat betreft het luisteren naar de stem van kinderen. Toen ik werd uitgedaagd om kinderen iets te leren over watersystemen, vertelde Kanamori me dat kinderen niet in staat waren de essentie van de watercyclus te begrijpen als ze alleen maar in de boeken zitten. Dat ging altijd over water, toevoer- en rioleringssystemen. Nee, de kinderen hebben in de lespraktijk de hoeveelheid water opgezocht die ze op een dag thuis gebruiken en stelden de vraag: hoe kan het dat het water niet opraakt, ook al gebruiken we elke dag zoveel water?

We bezochten met de kinderen de dam waar het water vandaan komt, om te begrijpen hoe het water veilig wordt aangevoerd. Het gebied was op veel plaatsen rijk aan grondwater en op verschillende plaatsen stroomde water uit putten. Sommige kinderen vroegen zich af waarom sommige mensen water uit putten halen in plaats van kraanwater. En daarmee was het onderzoek begonnen. Wij hebben gebruik gemaakt van de interviewtechnieken. Maar ook daarna bleven de kinderen meningen uitwisselen, vertrouwend op hun emoties. De heer Kanamori wees erop dat mijn gebrek aan begeleiding hen daartoe dwong. Hij vond dat ik de feiten had moeten verduidelijken van wat de kinderen hadden onderzocht en had moeten visualiseren wat ze door de uitwisseling van meningen hadden geleerd en wat ze verder wilden onderzoeken. Kortom, ik kon de meningsuiting van de kinderen niet in een richting leiden, die zij wel hadden gevolgd. Dat kwam door een zwakke kijk op lesgeven en lesmateriaal.

Luisteren naar de stemmen van de kinderen kent vele facetten. Maar wat betreft het leren van vakken heb ik geleerd dat de stemmen van de kinderen alleen goed in de lessen kunnen worden gehoord als de studie van het lesmateriaal goed is gedaan.

Ik ontmoette de heer Kanamori voor het eerst in 2003. Het was na de dood van Kanamori-sensei (in 2020) dat mijn leerproces pas echt vorm begon te krijgen. Het heeft dus ruim vijftien jaar geduurd, voordat ik voor leerlingen betekenisvolle lessen kon maken.

Het was na de dood van Kanamori-sensei (in 2020) dat mijn leerproces pas echt vorm begon te krijgen. Het heeft dus ruim vijftien jaar geduurd, voordat ik voor leerlingen betekenisvolle lessen kon maken.''

Een lespraktijk was de sojabonenexcursie in de Life Science-lessen. Deze klas bestond uit een groep kinderen die rusteloos waren, sterke gevoelens hadden en moeite hadden hun hoofd erbij te houden en stil te blijven. Ik maakte me zorgen over het gebrek aan vooruitgang in de klas en besloot te stoppen met ‘leren in de klas’ zoals ik dat deed. Ik besloot het leren aan de kinderen over te laten, aan het gebied rond de school met zijn uitgestrekte velden. We dachten dat als we dit veld zouden huren om sojabonen te verbouwen, wat in de leerboeken stond, dit zou leiden tot eten waar kinderen dol op waren.

De kinderen waren zo enthousiast over het project dat ze de landeigenaar vroegen om het veld te huren, en ze wilden ook het sojabonenveld bezoeken, dus organiseerden ze hun eigen excursie om het sojabonenveld per bus en trein te bekijken. Tijdens het sojabonen-oogstproces zei een meisje: "Meester, ik begreep vandaag wat samenwerking betekent. Ik voelde me verdrietig omdat ik de sojabonen niet zelf kon oogsten, maar mijn vrienden hielpen me. Dat is wat samenwerking betekent.” Toen was het tijd om sojabonenmeel maken. Een kind dat nog nooit met zijn klasgenoten had kunnen praten, vroeg hen hoe ze sojabonenmeel konden maken. Hij verspreidde deze methode onder iedereen. Het was een praktijk die me deed beseffen dat dit de manier is waarop het originele landschap van kinderen wordt geboren.

Langzaam begin ik te begrijpen en te beseffen hoe ik naar de stemmen van de kinderen moet luisteren en hoe ik onderzoek kan doen naar lesmateriaal.''

Langzaam begin ik te begrijpen en te beseffen hoe ik naar de stemmen van de kinderen moet luisteren en hoe ik onderzoek kan doen naar lesmateriaal. Wat ik van meester Kanamori heb geleerd, is langzaam door mijn lichaam opgenomen. Ik denk dat Kanamori mij heeft geleerd dat het heel belangrijk is om een plek te hebben waar we samen met collega-docenten elkaars praktijken kunnen bekritiseren.

Omdat ik besef hoe belangrijk vrienden zijn, begon ik ongeveer tien jaar geleden een kleine kring in mijn geboortestad. Ik zou dergelijke groepen leraren ook in Nederland graag zien ontstaan.

Hartelijk dank voor uw vriendelijke aandacht.