Johann Heinrich Pestalozzi, een praktisch georiënteerd volksopvoeder : 'De pedagogiek van hoofd, hart en handen.'

3 januari 2018

In de 'Pedagogische Canon’ vindt u een serie portretten van onderwijswetenschappers en -denkers, uit heden en verleden. Hun werk is van betekenis voor een beter verstaan van goede onderwijspraktijk. Via kernbegrippen, definities en eerder gepubliceerd werk trachten we de essentie te vatten.  In deze aflevering Johann Heinrich Pestalozzi, een praktisch georiënteerd volksopvoeder uit de achttiende eeuw en zijn pedagogiek van hoofd, hart en handen. 'Het natuurlijke in de ontwikkeling van het kind en de samenhang met de natuurlijke omgeving moeten bewaakt worden.'
 

Aan het einde van deze tekst vindt u een video waarin Wouter Pols het werk van Pestalozzi  verder verdiept.

De Zwitser Johann Heinrich Pestalozzi (1746-1827) is een praktisch georiënteerd volksopvoeder, die sterk is beïnvloed door de ideeën van Jean Jacques Rousseau. Hij wil vooral de arme plattelandsbevolking kennis en kunde bijbrengen, ook door aandacht te besteden aan gevoel, motivatie en huisnijverheid. Zijn onderwijsmethode noem hij ‘Pädagogik des Kopfes, des Herzens und der Hand.’ Nadruk legt hij op het hart, het gevoel, de ervaren beleving, vertrouwenin de andere. Daarna gaat om de cognitieve ontwikkeling en de (hand)nijverheid. Kees Boeke neemt deze naam bijna 200 jaar later uitdrukkelijk over. Pestalozzi is een fenomeen in zijn tijd. Hij schrijft bestsellers over opvoeding en hij sticht scholen om zijn ideeën in praktijk te brengen. In het Duitse taalgebied wordt hij nog steeds beschouwd als één van de groten onder de historisch pedagogen.

De pedagogische opvattingen zijn grotendeels gebaseerd op zijn eigen biografie van jongs af aan. Hij is enig kind, zijn vader is arts op het platteland en vroeg gestorven. Zijn opvoeding vindt plaats in afzondering door zijn moeder en de hulp, die op uitdrukkelijk verzoek van de vader zijn moeder steunde bij de huishoudelijke taken en de opvoeding. Hij erkende later als kind veel alleen te zijn geweest,zonder spel met vriendjes en zonder sportieve uitdagingen. Deze biografie leidt er toe, dat Pestalozzi een sterke nadruk legt op het belang van huiselijke verhoudingen tussen vader, moeder en kind(eren). Vaderlijke gezindheid, moederlijke zorg en rechtvaardigheidzouden ook in de maatschappij aanwezig moeten zijn.

Het artsengezin is van gegoede burgerij en Pestalozzi volgt eerste de Duitse school en daarna de Latijnse School. Hij kan goed leren en volgt ook het Collegium Carolum, bekend om het onderwijs van oude talen. Onder leiding van onder andere de vermaarde hoogleraar Bodmer leert Pestalozzi discussiëren en debatteren. De studenten spreken veel over waarden als onafhankelijkheid, weldadigheid, opofferingsgezindheid en zelfstandigheid. De studenten richten de Patriottenbond op, een sociale en politieke hervormingsbeweging. waar vooral ook gesproken wordt over de boeken van Jean Jacques Rousseau. Pestalozzi schrijft in dat verband twee artikelen over de graaiccultuur van de stedelijke aristocratie en de ongelijkheid tussen de burgers. In 1767 wordt Rousseau verbannen uit Geneve en wordt de Patriottenbond van overheidswege verboden wegens zijn politieke en maatschappelijke opvattingen. De opa van Pestalozzi is dominee in een dorpje op het platteland en volgens hem is en blijft de plattelandsbevolking arm, als ze niet leert zich op te werken. Deze bevolking heeft dus uitdrukkelijk opvoeding en onderwijs nodig, ook na schooltijd in de landbouw.

Het is dus niet verwonderlijk dat Pestalozzi als jong volwasssene besluit het platteland op te zoeken en samen met de boeren in de heerlijke natuur en buiten de verdorven cultuur van de stad te gaan werken. Hij wordt verliefd op een vrouw van gegoede komaf en ondanks verzet van haar ouders, die hem veel te revolutionair vinden, trouwt hij met haar. Zij zal hem ondanks zijn veel mislukkingen altijd trouw blijven.

In 1767 koopt Pestalozzi een boerderij, Neuhof. Het werken op de boerderij alleen uit idealisme en zonder vooropleiding blijkt niet te doen en in 1774 gaat hij failliet.  In de periode daarna tot 1780 wordt een zoon geboren en sticht hij een opvanghuis voor zwerfkinderen. Hij wordt de pedagoog van vergeten kinderen genoemd. Ook dit opvanghuis gaat failliet. Daarna tot 1798 richt Pestalozzi zich op het schrijven. Hij wordt in Europa beroemd als bestsellerschrijver van de vierdelige ‘Lienhard und Gertrud, ein Buch für das Volk.’ Het boek wordt in vele talen vertaald. In dit boek staat de zelfverheffing van de plattelandsbevolking centraal, vooral door middel van zelfopvoeding. Opvoeding  is toch vooral zelf de kennis, kunde, waarden en normen tot je nemen en keuzes maken.

Volksschool
In 1798 richt Pestalozzi in Stans voor vooral oorlogswezen een armen- en industrieschool op. Het is een oud nonnenklooster, waar weeskinderen worden opgevoed en opgeleid. Hij neemt de vaderrol op zich en richt zijn aandacht op verzorging, vertrouwen en moraal. Na een jaar wordt het tehuis gesloten wegens financiële problemen. Hoewel hij volgens velen goede opvoedingsideeën heeft, hindert hem voortdurend een gebrek aan organisatorisch talent en budgetbewaking. Ondanks dat laatste krijgt hij van de minister van Onderwijs het verzoek in Burgdorf een lerarenopleiding op te richten. Hij durft dat echter niet direct aan en stelt voor in Müchenbuchsee een Volksschool op te richten. Hier brengt hij zijn opvatting van opvoeding en onderwijs in termen van ‘Pedagogiek van hoofd, hart en handen’ in praktijk en publiceert hij daarover. Onder andere de Duitse pedagoog Herbart komt op bezoek en is erg onder de indruk. Opvallend vindt Herbart dat alle leerlingen zeer gemotiveerd aan het werk zijn. De directeur van de lerarenopleiding sterft vrij snel na zijn benoeming en Pestalozzi neemt nu ook deze taak over. Na vijf jaar blijken echter beide instituten niet levensvatbaar en worden gesloten. Een jaar later, in 1805, richt Pestalozzi in Yverdon een school op, waar hij tot 1825 blijft werken. Hij ondervindt op deze school, bekend om zijn kinderen van rijke ouders, veel conflicten met zijn personeel. Immers, het hart van Pestalozzi gaat uit naar kinderen in armoedige omstandigheden.  Daarna gaat hij thuis op bijna 80-jarige leeftijd door met schrijven over opvoeding en onderwijs, enigszins verbitterd over de mislukkingen om zijn idealen in de praktijk te realiseren.

Samenvattend
Resumerend  kunnen we vaststellen dat Pestalozzi onder invloed van Rousseau zich vooral bezig houdt met de praktische opvoeding van minder bedeelde kinderen in de natuurlijke setting van het platte land. Het natuurlijke in de ontwikkeling van het kind en de samenhang met de natuurlijke omgeving moeten bewaakt worden. Hij ziet echter in tegenstelling tot Rousseau het belang in van het leren van kennis en kunde en het nadenken over maatschappelijke waarden en normen. Zijn ideaal van volksopvoeding krijgt in de 19^e eeuw in heel Europa langzamerhand gestalte. In Nederland vooral door de Maatschappij tot Nut van het Algemeen, opgericht in 1784.

Pestalozzi is tot 1945 ook in Nederland een bekende pedagoog, die op de Kweekschool (opleiding voor onderwijzers en onderwijzeressen) ruime aandacht krijgt. Onder invloed van de Angelsaksische literatuur verdwijnt die aandacht voor hem en andere Duitse pedagogen. In Duitsland wordt Pestalozzi nog altijd beschouwd als een belangrijk en invloedrijk pedagoog.

Bronnen

• Bakker, N., Noordman, J. & Rietveld-van Wingerden, M (2006). Vijf eeuwen opvoeden in Nderland. Assen: Van Gorcum.
• Beunk, G. (2014). Hoofd, hart en handen. In: Vitale idealen voorbeeldige praktijken. II (pp. 90-105). Amsterdam: Buijten en Schipperheijn. www.christelijkleraarschap.nl
• Dubois, O.W. (2015). Johann Friedrich Herbart (1776-1841). Compendium Lectoraat Christelijk leraarschap van Driestar hogeschool. www.christelijkleraarschap.nl

 

Pedagogische canon: Johann Heinrich Pestalozzi (1746-1827) from HETKIND.ORG on Vimeo.

Literatuur:

* Pols, W. (2016, 4e druk). J.H. Pestalozzi. Dilettant in aanschouwelijk onderwijs en zelfwerkzaamheid. In Kroon, T & Levering, B. (red.) Grote pedagogen in klein bestek. Amsterdam: SWP, pp. 57-62).
* Pols, W. (2018). Op de schouders van … Pestalozzi. In De wereld van het jonge kind (45/5), pp. 10-13.

 

 

 

NB. NIVOZ heeft niet de illusie met deze canonbijdrage volledig en compleet te zijn. Het is geschreven om de aandacht en interesse te prikkelen bij leraren, schoolleiders en andere geïnteresseerden. Voor sommige zal het gaan om een eerste kennismaking; voor anderen aanleiding zijn om zich verder te verdiepen. We verwijzen daarvoor naar andere bronnen, zoals onder meer naar het boek Grote pedagogen in klein bestek (SWP), de website van Expoo en het erfgoed van de Nederlandse Gedragswetenschappen (ADNG). 

 
•