Werken met verschil: generatieve dialoog als hulpmiddel in spannende tijden

22 juli 2025

In een wereld die gekenmerkt wordt door toenemende polarisatie, wantrouwen en systeemcrises, laat docent/onderzoeker Annick de Witt (verbonden aan de Universiteit Utrecht) zien dat juist een eenvoudige praktijk als het voeren van een ‘generatieve dialoog’ diepe verandering teweeg kan brengen in hoe we onszelf, elkaar én de wereld waarnemen. Annick schreef een artikel op Substack waarin ze deze 'dialoog-methode' dienstbaar maakt aan het onderwijs, bedoeld dus voor leraren, docenten, opleiders en begeleiders die willen leren omgaan met uiteenlopende perspectieven en spanningen in de klas. Dit is een samenvatting plus een uitnodiging.

“De problemen in de wereld worden steeds complexer, maar de oplossingen blijven beschamend eenvoudig.”
– Bill Mollison

Annick de Witt - opgeleid in de interdisciplinaire sociale wetenschappen - pleit voor een andere manier van communiceren. Niet langer gericht op overtuigen of winnen, maar op luisteren, reflecteren en het samen onderzoeken van betekenis. In tegenstelling tot veel ‘gespreksvormen’ waarbij vooral woorden botsen of elkaar afwisselen zonder echte verbinding, biedt de generatieve dialoog een structuur waarin deelnemers:

• écht luisteren zonder onderbreken,
• zichzelf vrijer durven uitspreken,
• samen nieuwe inzichten en mogelijkheden ontdekken.

Eerder publiceerden we een vertaling van haar essay Toxic polarization is killing us waarin Annick de Witt al het begrip 'wereldbeeldgeletterdheid' introduceerde. Dit artikel van haar hand is een follow-up, toegespitst en vertaald naar de concrete onderwijspraktijk. Juist nu maatschappelijke scheidslijnen soms door klaslokalen en docententeams heen lopen en deze polariteit tot veel ongemak en verlegenheid leidt, is de generatieve dialoog van onschatbare waarde. Onderwijs is immers niet alleen overdracht van kennis, maar ook oefenruimte voor democratische aanwezigheid, empathie en morele moed.

De praktijk

De methode is eenvoudig van opzet en goed toepasbaar in groepen - van leerlingen tot studenten, van schoolteams tot oudergroepen. Ze is gebaseerd op één-op-één-gesprekken met duidelijke structuur:

• beurtelings spreken en luisteren — bijvoorbeeld twee minuten per beurt.
• vastgelegde vragen of zinnen als startpunt (zogeheten ‘prompts’).
• geen interrupties of reacties tijdens de beurt van de ander.

Door deze eenvoudige spelregels ontstaat een gelijk speelveld waarin ruimte is voor nuance, authenticiteit en wederzijds respect. De ‘stream of consciousness’ - het spontaan laten stromen van gedachten, gevoelens en associaties - leidt vaak tot verrassende inzichten.

Door eenvoudige spelregels ontstaat een gelijk speelveld waarin ruimte is voor nuance, authenticiteit en wederzijds respect.

Deze structuur helpt ook om traditionele hiërarchieën te doorbreken. Iedereen krijgt evenveel spreektijd, ongeacht leeftijd, positie of spreekvaardigheid. En doordat het gesprek zich telkens tussen twee mensen afspeelt, ontstaat al snel een intieme, veilige sfeer.

Voorbeeld

Een recente toepassing vond plaats aan de Universiteit Utrecht, in een sessie over klimaatverandering. De centrale vraag was: Moet het individu zich verantwoordelijk voelen voor klimaatverandering of ligt die verantwoordelijkheid vooral bij overheden en bedrijven?

De deelnemers - meest onbekenden van elkaar - gingen in duo’s in gesprek aan de hand van eenvoudige prompts, zoals:

• “Als ik denk aan klimaatverandering, denk ik aan…”
• “Wat ik versta onder klimaatrechtvaardigheid is…”
• “Waarom en hoe ik mijzelf verantwoordelijk voel - of juist niet - is…”

Elke deelnemer sprak twee minuten per prompt, zonder onderbreking. Daarna werd gewisseld. Na het doorlopen van alle vragen was er ruimte voor vrije uitwisseling en reflectie in de groep.

De resultaten waren opmerkelijk. Mensen voelden zich gehoord, geraakt, verbonden. Sommigen vonden zelfs een nieuwe vriendschap of werkidee. Wat ontstond, noemt De Witt een generatieve dialoog, zijnde een gesprek dat iets nieuws genereert: inzicht, verbinding, samenwerking. Ze noemt het ‘een beetje magie’ dat mensen na slechts één sessie al zo'n diepe verbondenheid, empathie en helderheid ervaren. En ze wijst op onderzoek dat deze effecten bevestigt. Juist deze ogenschijnlijk simpele effecten - écht luisteren, geraakt worden, nieuwe perspectieven toelaten - zijn in onze tijd van polarisatie en versnelling van groot belang.

Juist deze ogenschijnlijk simpele effecten - écht luisteren, geraakt worden, nieuwe perspectieven toelaten - zijn in onze tijd van polarisatie en versnelling van groot belang.

Volgens De Witt is de veelheid aan crisissen waarmee we vandaag geconfronteerd worden - klimaat, democratie, technologie, vertrouwen - in wezen een relationele crisis. We zijn vervreemd geraakt van elkaar, van de natuur, van onszelf. Wantrouwen en fragmentatie ondermijnen de basis van onze samenleving. In zo’n wereld is vertrouwen geen luxe, maar een eerste levensbehoefte.

Generatieve dialoog biedt een praktijk om dat vertrouwen te herstellen. Niet door grote ideologische discussies, maar door het alledaagse wonder van luisteren, delen en aanwezig zijn bij de ander. Zo ontstaat de mogelijkheid tot emergentie, het opkomen van iets nieuws dat groter is dan de som der delen.

Onderwijs

De toepasbaarheid in het onderwijs ligt voor de hand. Het pedagogisch handelen vraagt meer dan ooit om dialoog, reflectie en relationele veerkracht. Leraren en docenten staan dagelijks in contact met jongeren die leven in een complexe, snel veranderende wereld. Zij zoeken houvast, betekenis en erkenning. Tegelijk worden onderwijsteams zelf geconfronteerd met uiteenlopende wereldbeelden, maatschappelijke spanningen en veranderende verwachtingen.

De toepasbaarheid in het onderwijs ligt voor de hand. Het pedagogisch handelen vraagt meer dan ooit om dialoog, reflectie en relationele veerkracht.

De generatieve dialoogmethode biedt handvatten voor:

• lesopeningen of afsluitingen met reflectieve diepgang,
• het creëren van veilige groepsdynamiek,
• het bespreekbaar maken van gevoelige thema’s,
• het verdiepen van professionele teamgesprekken.

Bovendien biedt de methode jonge mensen een ervaringsgerichte oefening in democratisch samenleven. Ze leren niet alleen argumenteren, maar ook afstemmen, luisteren en hun binnenwereld inbrengen zonder zich te hoeven verdedigen.

De Witt benadrukt tot slot dat we aan het begin staan van een tijdperk waarin onzekerheid en onvoorspelbaarheid zullen toenemen door klimaatverandering, geopolitieke spanningen en de razendsnelle opkomst van AI. Onze menselijke geest kan deze versnelling nauwelijks volgen. Juist daarom, stelt ze, wordt de menselijke dialoog cruciaal en is het een sleutelvaardigheid voor betekenisgeving, oriëntatie, adaptiviteit en samenwerking.

---

Lerende gemeenschap

Annick de Witt nodigt uit tot het vormen van een lerende gemeenschap rond generatieve dialoog. Iedere maand organiseert ze samen met het Generative Dialogue Lab van de Universiteit Utrecht een open online sessie van 75 minuten. Op woensdag 20 augustus is de eerstvolgende, van 20.30 – 21.45 uur waarvoor je je hier kunt inschrijven. Iedereen is welkom: onderwijsprofessionals, studenten, maatschappelijke vernieuwers.

Worldview Journey Faciltator Training

Voor wie verder wil met transformatief leren, wereldbeelden, en generatieve dialoog is ook de Worldview Journey Facilitator Training interessant. In acht online sessies ga je niet alleen diepgaand met je eigen wereldbeeld aan de slag (explore, exchange, expand, express your worldview) maar leer je ook hoe je deze goed-onderzochte transformatieve leermethode in je eigen onderwijscontext kan gaan inzetten. Hier kun je daarvoor meer informatie vinden.

Meer over Annick de Witt is ook te vinden via Substack: annickdewitt.substack.com