Werken met verschil: over polarisatie, wereldbeelden en onderwijs als oefenruimte

9 juli 2025

In een samenleving waar jongeren opgroeien in een werkelijkheid vol ‘tegenstrijdige waarheden’ en waar maatschappelijke debatten verharden tot ‘wij-zij-denken’, staat het onderwijs voor een uitdaging. Niet alleen als plek van kennisoverdracht, maar als cultuurdrager, mensvormer en oefenruimte voor democratisch samenleven. Annick de Witt biedt in haar essay “Toxic polarization is killing us” een diepgaande analyse van de huidige polarisatie, meent Rob van der Poel. ‘Maar het artikel is tegelijk een krachtig kompas voor leraren en schoolleiders die zoeken naar hun rol in deze tijd.’

 “Mevrouw, ik voel me buitengesloten als u ‘jongens en meisjes’ zegt.”
“Mijn ouders vinden dat genderneutraliteit een hype is.”
“Ik geloof niet meer in klimaatpaniek, dat is allemaal politiek.”

Als leraar of lerarenopleider herken je ze vast: momenten waarop overtuigingen, gevoeligheden of wereldbeelden botsen. Steeds vaker krijgen leraren te maken met spanningen die hun oorsprong niet vinden in het leerdoel van de dag, maar in de onderstroom van onze samenleving. Polarisatie is niet langer een maatschappelijk probleem buiten de school. We ervaren onze onmacht dagelijks, in het lokaal, in gesprekken, in curricula, in leerlinggedrag, of in teamoverleg.

Socioloog en transformatief denker Annick de Witt – onder meer verbonden aan de Universiteit Utrecht en de WUR - stelt in haar veelgelezen essay “Toxic Polarization is Killing Us” dat we niet zozeer een politiek probleem hebben, maar eerder een wereldbeeld-probleem. In andere woorden: wat we waarnemen als ‘meningsverschillen’ zijn in werkelijkheid botsingen tussen diepere, vaak onbewuste overtuigingen over wat waar is, wat belangrijk is en hoe we behoren samen te leven.

De Witt onderscheidt drie dominante wereldbeelden in onze cultuur:

• Het traditionele wereldbeeld dat waarde hecht aan orde, hiërarchie, religie en gemeenschapszin.
• Het moderne wereldbeeld dat nadruk legt op rationaliteit, wetenschap, vooruitgang en economische ontwikkeling.
• Het postmoderne wereldbeeld, dat juist deze structuren uit bovenstaande wereldbeelden bevraagt, kritisch is op macht en inzet op diversiteit, gelijkwaardigheid en culturele sensitiviteit.

Wat De Witt zichtbaar maakt, is dat deze wereldbeelden niet zomaar naast elkaar bestaan. Ze botsen, wantrouwen elkaar en versterken elkaars extremen:

“These worldviews don’t merely differ, they also tend to misunderstand and demonize one another.”

In de onderwijspraktijk uit zich dat bijvoorbeeld in discussies over seksuele en genderdiversiteit in de klas; in onbegrip tussen ouders en school over thema’s als burgerschap, identiteit of vrijheid van meningsuiting; in spanning tussen ‘veiligheid bieden’ en ‘confronteren met de werkelijkheid’; in frictie tussen docenten met uiteenlopende persoonlijke overtuigingen.

We begeven ons als leraren en lerarenopleiders dagelijks op het kruispunt van botsende culturen, vaak zonder expliciet te benoemen dat die botsingen de uitdrukking zijn van verschillende manieren van in de wereld staan. Wat De Witt ‘toxische polarisatie’ noemt, is het proces waarbij tegenstellingen niet alleen groter, maar ook emotioneel geladen en existentieel bedreigend worden. Standpunten worden identiteit. Verschil wordt onverdraagzaamheid.

“We live in a kind of ‘hall of mirrors’ in which both sides echo and amplify each others projections.”

Onderwijs staat onder druk wanneer leraren zich onzeker voelen over wat ze wel of niet mogen zeggen, leerlingen afhaken omdat ze zich niet gezien voelen in het gesprek en teams verdeeld raken over wat ‘goed onderwijs’ inhoudt. Toch biedt juist het onderwijs – mits bewust vormgegeven – een tegenkracht: een plek waar jongeren oefenen in democratisch samenleven, in het toelaten van verschil, in het voeren van het moeilijke gesprek. Maar daarvoor moeten we pedagogisch leiderschap tonen. Niet met pasklare antwoorden, maar met het durven creëren van ruimte voor meervoudigheid.

De pedagogiek van verschil

Wat vraagt dit van leraren en lerarenopleiders? Allereerst het besef dat verschil geen probleem is dat opgelost moet worden, maar een gegeven dat gedragen moet worden. Dat vraagt een fundamenteel pedagogisch uitgangspunt: het klaslokaal als oefenruimte voor democratisch samenleven. Concreet betekent dit dat leraren niet wegstappen van spanning, maar die als leerstof benaderen; dat we jongeren helpen reflecteren op hun overtuigingen én op die van de ander; dat we binnen teams taal ontwikkelen om over verschil te praten zonder in kampen te vallen.

“We need an integrated worldview, one that can help us navigate difference without falling apart.”

De Witt pleit voor het ontwikkelen van wat ze noemt een integraal wereldbeeld. Een manier van kijken waarin niet één visie de overhand krijgt, maar waarin we leren schakelen tussen perspectieven, zonder de waarheid van één daarvan absoluut te verklaren. Onderwijs kan daaraan bijdragen door ruimte te maken voor wereldbeeldgeletterdheid: het vermogen om eigen denkramen te herkennen, die van anderen te begrijpen en verschillen vruchtbaar te maken in plaats van polariserend.

In een samenleving waar verschil steeds vaker leidt tot verdeeldheid heeft het onderwijs een unieke kans én verantwoordelijkheid: jongeren helpen verschil te dragen zonder hun verbondenheid te verliezen. Annick de Witt biedt met haar analyse geen makkelijke oplossing, maar wel een richting:

“What we need is not less difference, but more maturity to hold it.”

Als leraren en lerarenopleiders kunnen we die rijping voeden. Niet door op elk debat een antwoord te hebben, maar door de ruimte te blijven bewaken waarin verschil geen dreiging is, maar een uitnodiging tot groei.

Handvatten voor onderwijspraktijk

Voor het primair onderwijs

Oefen met verschil in perspectie. Laat leerlingen situaties bekijken vanuit verschillende rollen of overtuigingen. Gebruik verhalen waarin botsende waarden voorkomen en bespreek die zonder ze op te lossen. Laat zien hoe je als leraar nieuwsgierig blijft naar iets wat je zelf niet direct begrijpt.

Voor het voortgezet onderwijs

Voer het ongemakkelijke gesprek. Laat leerlingen praten over onderwerpen waar ze verschillend over denken. Gebruik actualiteit (klimaat, identiteit, sociale media) als ingang voor reflectie op onderliggende overtuigingen. Laat jongeren elkaars wereldbeelden verkennen via oefeningen als ‘standpuntenspel’ of ‘levensverhalen delen’.

Voor het hoger (beroeps)onderwijs en lerarenopleidingen

Integreer wereldbeeldreflectie in curriculum en stagebegeleiding. Laat studenten analyseren hoe verschillende mensbeelden zichtbaar zijn in onderwijsmethodes. Gebruik het essay van De Witt als bronmateriaal voor kritische dialoog en zelfonderzoek.

Voor lerarenteams en schoolleiders

Creëer gespreksruimte waarin teamleden hun waarden, visies en worstelingen kunnen delen, zonder oordeel. Erken wereldbeelden als factor in teamcultuur, beleid en onderwijsvisie. Investeer in spanningsvaardigheid, zijnde het kunnen begeleiden van verschil, zonder te polariseren of te neutraliseren.

Annick de Witt werkt vanuit UU en WUR als onderzoeker en docent aan de rol die wereldbeelden spelen in duurzaamheid, cultuur en transformatief leren. Als oprichter van Worldview Journeys vertaalt ze die wetenschappelijke inzichten naar praktische tools en interventies in onderwijs, organisaties en maatschappelijke contexten. Ze heeft een PhD op wereldbeelden en duurzame transformatie en publiceerde in vakgebieden als milieu, economie, psychologie, ethiek en religie. En ze schreef een boek met Froukje Jansen: Duurzaamheid van binnenuit, en talrijke wetenschappelijke artikelen en essays.

Suggesties voor verdieping en werkvormen

• Lees en bespreek met collega’s het volledige essay van Annick de Witt: Toxic Polarization is Killing Us
• Bekijk deze online Masterclass van mei 2025 (duur 1:35 minuten) op YouTube.
• Bezoek www.worldviewjourneys.com voor tools, tests en werkvormen rond wereldbeeldreflectie.
• Organiseer een studiedag of teamavond rond ‘Werken met verschil’ in de eigen schoolcontext.