Paulo Freire en zijn pedagogie van de onderdrukten: ‘Niemand bevrijdt de ander. Mensen bevrijden zich samen, in gemeenschap.’

21 juli 2025

In de 'Pedagogische Canon’ vindt u een serie portretten van onderwijswetenschappers en -denkers, uit heden en verleden. Zij dienen of dienden  het onderwijs in menselijkheid, ethiek en maatschappelijke verantwoordelijkheid. In dit licht verdient Paulo Freire (1921–1997) en zijn pedagogie van de onderdrukten zijn plaats. Zijn radicale pleidooi voor een bevrijdende pedagogiek, geworteld in liefde, dialoog en sociale rechtvaardigheid, daagt ons uit tot diepgaande reflectie op onderwijs als maatschappelijke praktijk. ‘Niemand bevrijdt de ander. Mensen bevrijden zich samen, in gemeenschap.’

Paulo Freire werd geboren in Recife, Brazilië, in een context van diepe armoede en sociale ongelijkheid. Zijn persoonlijke ervaringen met honger, uitsluiting en klassenverschillen vormden de kiem voor zijn levenslange engagement: onderwijs moest een kracht tot emancipatie worden, geen instrument van onderdrukking. Met zijn bekendste werk Pedagogie van de onderdrukten (Pedagogia do oprimido, 1970) werd Freire een van de meest invloedrijke pedagogen van de 20e eeuw. Zijn werkwijze en theorie vormden mede de grondslag voor projectonderwijs en de kritische pedagogiek^.

Voor Freire is onderwijs nooit neutraal. Het is óf een instrument dat mensen helpt zich te bevrijden en de wereld kritisch te begrijpen. Of het is een instrument dat bestaande machtsstructuren bevestigt. Hij stelt dat veel traditionele onderwijspraktijken functioneren als een bankiersmodel: kennis wordt door de leraar als een soort kapitaal ‘gestort’ in de leerling, die passief ontvangt en opslaat. Dit model ziet de leerling als object in plaats van als subject, zijnde een mens met eigen kennis, ervaringen en vermogen tot handelen.

Freire verzet zich hiertegen met zijn pedagogiek van de dialoog. Onderwijs moet volgens hem een wederkerige relatie zijn waarin leraar en leerling gezamenlijk op zoek gaan naar betekenis. In plaats van overdracht staat ontmoeting centraal. Door in gesprek te gaan over hun leefwereld, leren mensen om kritisch te kijken naar hun omstandigheden en mogelijkheden tot verandering te herkennen. Dit proces noemt hij conscientização of ‘bewustwording’.

Onderwijs als politieke daad

Freire’s werk is doordrenkt van politieke urgentie. Hij stelt dat onderwijzen nooit een louter technische aangelegenheid is. Elke pedagogische handeling impliceert een wereldbeeld. Het betekent een keuze voor een bepaald mensbeeld, een bepaalde sociale orde. In zijn woorden: “Er bestaat geen onderwijs zonder politiek. Ofwel dient het de overheersing, ofwel dient het de bevrijding.” (Pedagogie van de onderdrukten, 1970)

Er bestaat geen onderwijs zonder politiek. Ofwel dient het de overheersing, ofwel dient het de bevrijding.” (Pedagogie van de onderdrukten, 1970)

Deze overtuiging maakte hem in zijn leven geliefd bij velen, maar ook verdacht bij autoritaire regimes. Na een korte, maar invloedrijke periode als directeur van het Nationaal Onderwijsdepartement in Recife werd Freire na de militaire staatsgreep in 1964 gevangen gezet en later verbannen. In ballingschap werkte hij onder andere in Chili, in  Zwitserland (voor de Wereldraad van Kerken) en in Afrikaanse landen die net hun onafhankelijkheid hadden verworven. Overal waar hij kwam, begeleidde hij alfabetiseringsprogramma’s die niet alleen taalvaardigheid, maar vooral zelfbewustzijn en politieke betrokkenheid wilden versterken.

Relevantie voor vandaag

Wat maakt Freire’s denken nog steeds urgent, ook in hedendaagse onderwijssystemen in Nederland en Vlaanderen?

Onderwijs als relationele en ethische praktijk
Freire’s nadruk op dialoog, wederkerigheid en liefde als pedagogische principes biedt een tegenwicht tegen de technocratische tendensen in het onderwijs, waarin meetbaarheid en rendement vaak dominant zijn. Zijn visie herinnert eraan dat leren pas mogelijk wordt in een context van erkenning en vertrouwen.

Van competentie naar bewustwording
In een tijd waarin onderwijs vaak draait om het verwerven van vaardigheden en ‘21e-eeuwse competenties’ herinnert Freire ons eraan dat het uiteindelijk gaat om wie de leerling wordt: als mens, als burger, als deelnemer aan een gedeelde wereld. Zijn begrip van bewustwording daagt ons uit om de maatschappelijke dimensie van onderwijs weer centraal te stellen.

Sociale rechtvaardigheid en inclusie
Freire’s werk roept op tot structurele aandacht voor de positie van gemarginaliseerde groepen. Niet in termen van ‘bijspijkeren’, maar vanuit de erkenning dat iedere mens betekenisvolle kennis draagt. Zijn pedagogiek nodigt uit om onderwijsvormen te ontwikkelen die aansluiten bij de leefwereld van leerlingen en hen serieus nemen als mede-vormgevers van het leerproces.

Onderwijs als praktijk van vrijheid
In de geest van andere kritische pedagogen, zoals bell hooks en Henry Giroux, laat Freire zien dat onderwijs een ruimte kan zijn waarin mensen oefenen in democratisch samenleven, leren spreken met eigen stem, en ontdekken dat de wereld veranderbaar is.

Kritiek en doorwerkingen

Freire’s werk is niet zonder kritiek gebleven. Sommigen wijzen op de sterk ideologische lading van zijn taalgebruik of op het risico dat ‘bewustwording’ paternalistisch kan worden ingezet door de leraar. Anderen wijzen op de beperkte toepasbaarheid van zijn werk in sterk gestructureerde westerse onderwijssystemen. Toch heeft zijn gedachtegoed wereldwijd een enorme invloed gehad op onderwijshervormingen, volwasseneneducatie, community-based learning en emancipatorische pedagogiek.

In de hedendaagse onderwijstheorie zijn vele doorwerkingen zichtbaar. Denk aan het werk van Gert Biesta die de nadruk legt op subjectivering als kernfunctie van onderwijs of aan pedagogische benaderingen die uitgaan van co-creatie, narratief leren en kritische pedagogiek. Freire’s invloed is ook voelbaar in sociale bewegingen die onderwijs koppelen aan ecologie, dekolonisatie en herstelrecht.

Paulo Freire leert ons dat onderwijs meer is dan leren lezen, schrijven of rekenen. Het is een oefenplaats in mens-zijn, in vrijheid, in verantwoordelijkheid. Hij herinnert ons eraan dat onderwijs altijd onderdeel is van een grotere maatschappelijke beweging en dat het kiezen voor onderwijs, ook kiezen is voor een wereld die anders kan zijn.

Freire herinnert ons eraan dat onderwijs altijd onderdeel is van een grotere maatschappelijke beweging en dat het kiezen voor onderwijs, ook kiezen is voor een wereld die anders kan zijn.

Zoals hij zelf schrijft:

“De pedagogiek van de onderdrukten die humanistisch en bevrijdend is, heeft twee momenten. Het eerste, waarin de onderdrukten hun onderdrukking blootleggen en zich engageren in de strijd voor hun bevrijding. En het tweede, waarin - eenmaal bevrijd - ze zich inzetten voor de bevrijding van allen.” (Pedagogie van de onderdrukten, 1970)

Sleutelwerken en bronnen

• Pedagogie van de onderdrukten (Pedagogia do oprimido, 1970 / Ned. vertaling: 1972, 2017). Zijn belangrijkste werk, waarin hij zijn pedagogiek van de bevrijding uiteenzet.
• Education for Critical Consciousness (1974). Over de rol van onderwijs bij het ontwikkelen van kritisch bewustzijn.
• Pedagogy of Hope (1994). Reflecties op zijn werk in de context van de jaren '90, met aandacht voor hoop als motor van verandering.
• Teachers as Cultural Workers (1998). Een pleidooi voor leraren als actieve deelnemers aan cultuur en samenleving.