Jan Masschelein en de gerichtheid van de leraar: ‘Het object van de pedagoog is niet het kind, maar is de pedagoog zelf.’

11 mei 2023

Waar richt de pedagoog zich eigenlijk op? Zijn dat de kinderen? Nee, zegt Jan Masschelein (KU Leuven, Laboratorium voor Educatie en Samenleving), ‘het object van de pedagoog is niet het kind, het object is zichzelf.' In deze korte film voert hij de Franse onderwijzer Fernand Deligny op en antropologe Jane Goodall als voorbeeld. ‘Een pedagogische houding is enerzijds een experimentele houding en anderzijds een studiehouding. Dat betekent eigenlijk een houding hebben dat er iets kan verschijnen.’

Hieronder de transcriptie van de video, één uit een serie van vier met emeritus professor Jan Masschelein. Ze verschenen op Cultuurkuur, een online platform voor leerkrachten en culturele organisaties en initiatief van de Vlaamse overheid.

Er is een zeer mooie omschrijving van Fernand Deligny (1913-1996), een Franse educator zoals hij zichzelf soms heeft genoemd, Hij heeft zijn heel leven lang eigenlijk gewerkt met mensen in de marge en is vooral bekend geworden door het feit dat hij gedurende meer dan 20 jaar in de Cevennes is gaan leven met autisten. Maar met zeer zware autisten. Dus autisten die als onhandelbaar, als ongeneeslijk werden gezien. Een type autisten waar niks meer mee te doen viel, zo zegt men dan. Hij is daar mee gaan samenleven met nog een aantal andere mensen, onder zeer primitieve omstandigheden. Deligny heeft ergens geschreven: Wat is eigenlijk het object van de pedagoog? Zijn dat die kinderen? En dan zegt hij: Nee, het object van de pedagoog zijn niet die kinderen. Het object van de pedagoog is zichzelf. De pedagoog is diegene die zich bezighoudt met zichzelf, uiteraard niet in egoïstische zin of egocentrische zin. Maar hij houdt zich bezig met de manier waarop hij zichzelf tot de wereld verhoudt, door dat te doen creëert hij voor die andere de gelegenheid dat die ook met zichzelf bezig kan zijn.

Dus het probleem voor de pedagoog is niet het kind, ik ben zelf eigenlijk het probleem. Het is door aan mijzelf te werken, kan ik misschien iets voor de anderen betekenen. Niet door mij rechtstreeks tot de anderen te richten. Dat is wat je zou kunnen zeggen wat therapeuten en psychologen doen. Zij richten zich op de problemen bij de kinderen. We gaan de kinderen veranderen. Die kinderen zijn problematisch.

Therapeuten en psychologen richten zich op de problemen bij de kinderen. Ze gaan de kinderen veranderen. Die kinderen zijn problematisch.''

Bij Deligny ligt het probleem bij de pedagoog, bij zichzelf en niet bij de kinderen. Hoe moet ik samenleven met autisten? Hij gaf elke ambitie op om die gasten te veranderen. Hij ging daarmee samenleven, maar probeerde daar ook werkelijk naast te leven, in de letterlijke betekenis van. En dan is de vraag voor hem: hoe denk ik nu, als ik daarnaast leef? Wat gebeurt er dan met mij? Je zou het bijna kunnen vergelijken - ik ga nu op een bepaalde manier zeer oneerbiedig zijn – met de antropologe Jane Goodall die jaren aaneen bij de chimpansees leefde. Zij probeert dan ook eigenlijk na te denken over wat mensen of wat dieren zijn. Wat betekenen de verschillen die daar eventueel tussen zijn, of juist niet? Zij gaat dus eigenlijk over zichzelf nadenken, door daar werkelijk mee te gaan samenleven. Ik denk dat dat zeer vergelijkbaar is.

Dus: houd je als leraar of pedagoog eigenlijk bezig met jezelf. Door dat te doen, door jezelf in het spel te brengen, zoals Jan Goodall of Fernand Deligny, door te beslissen dat je dat gaat doen - ik ga daar 20 jaar met die autisten zitten of ik ga daar tien jaar in de jungle met die chimpansees zitten, slaag je erin om die chimpansees of die autisten op een andere manier de kans te geven om ‘in het leven’ te komen. Dus die chimpansees zijn ‘anders’ voor haar geworden. Een chimpansee is iets anders geworden. Omdat zij hebben iets kunnen laten zien, wat we daarvoor niet zagen. Net zoals Deligny ons iets heeft laten zien over autisten, wat dus blijkbaar door al die psychiaters niet werd gezien. Want die vertelden een heel ander verhalen over die autisten. Hij heeft daar ook films over gemaakt. En dan zie je, er verschijnt iets anders en iemand anders. En dat is mogelijk geworden, doordat ze met zichzelf iets hebben gedaan. Ze hebben zich niet gericht op ‘die andere’.

Dus het enige middel dat de pedagoog heeft is zichzelf. Wat is een pedagogische houding? Een pedagogische houding is enerzijds een experimentele houding en anderzijds een studiehouding. Dat is eigenlijk wat die pedagogische houding is. Wat betekent dat? Dat betekent eigenlijk een houding hebben dat er iets kan verschijnen, dat er iets kan opduiken en dat datgene wat opduikt tegelijkertijd de kracht krijgt om jou aan het denken te zetten. Om u te vormen. Daarom is de pedagogische houding een houding die het mogelijk maakt dat iets ‘tot spreken’ wordt gebracht, dat iets tot spreken komt, dat iets – je zou het nog anders kunnen zeggen - dat iets gezag krijgt.

Ons Nederlands woord gezag komt van zeggen. Dat betekent dat iets ons iets zegt. Gezag betekent in die zin ‘iets dat ons kan inspireren, iets kan betekenen voor ons’. Ik denk dat een pedagogische houding het mogelijk maakt dat iets tot ons begint te spreken. Niet dat je alleen iets herkent van dat je al weet, maar omgekeerd: dat de werkelijkheid of de wereld jou iets zegt.

Ik denk dat een pedagogische houding het mogelijk maakt dat iets tot ons begint te spreken. Niet dat je alleen iets herkent van dat je al weet, maar omgekeerd: dat de werkelijkheid of de wereld jou iets zegt.''

Ik vond het zeer, zeer interessant om te horen wat de broers Dardenne bijvoorbeeld vertellen over de manier waarop ze films maken, die vier of vijf films waardoor ze vooral bekend zijn geworden. Er moest voor de camera iets kunnen gebeuren wat ze zelf niet konden voorzien. Maar om dat te kunnen doen moet je je geweldig voorbereiden. Je moet op een bepaalde manier geweldig voorbereid zijn. Je moet jezelf en die acteurs en die cameramensen in een toestand brengen dat ze effectief tegelijkertijd zeer voorbereid zijn, zodat er echt iets voor de camera kan gebeuren. Miet alleen maar een soort vertaling van een script in een beeld. Want dan kun je evengoed het verhaal lezen. Als ik hoor wat dat die daarover vertellen, over wat ze daarvoor doen? Dat is zeer vergelijkbaar.

Alle afleveringen uit de serie

• Masscheleins pedagogiek en de liefde voor het vak: 'Onderwijs gaat over het mee delen van de wereld'
• Masscheleins pedagogiek en de onwetende meester: ‘Ben je bereid om de controle in zekere zin op te geven?’
• Jan Masschelein en de gerichtheid van de leraar: ‘Het object van de pedagoog is niet het kind, maar is de pedagoog zelf.’
• Masscheleins pedagogiek en gelijke kansen: ‘Talent bepaalt je plek in de maatschappij, dat is een discours dat zeer gevaarlijk is.’

Bijdrage aan pedagogisch canon: Jan Masschelein en het kritisch pedagogisch denken als een tocht die ons de wereld invoert