Masscheleins pedagogiek en de onwetende meester: ‘Ben je bereid om de controle in zekere zin op te geven?’

5 mei 2023

'We zijn als leraar geneigd ons altijd achter een zeker weten te verschuilen of juist naar een weten te zoeken. En onze eigen ervaring niet serieus te nemen, te vergeten dat we zelf kunnen zien en zelf kunnen denken.' In deze korte video spreekt Jan Masschelein (KU Leuven, Laboratorium voor Educatie en Samenleving) over de betekenis van de onwetende meester. 'Het is niet genoeg om te zeggen ik ben heel open. Zo werkt dat niet. Om heel open te zijn, moet je daar aan werken. In de zin van: condities creëren waarin dat je zelf zwak staat.'

Hieronder de transcriptie van de video, één uit een serie van vier met emeritus professor Jan Masschelein. Ze verschenen op Cultuurkuur, een online platform voor leerkrachten en culturele organisaties en initiatief van de Vlaamse overheid.

We kunnen het allemaal. Dat is het uitgangspunt van die onwetende meester: jij bent in staat tot, want…. In plaats van te vertrekken van: ik ben niet in staat, want… dit of dat. Het is precies altijd het omgekeerde. Tegen de orde in dus, die je eigenlijk op een bepaalde positie zet. Die orde zegt namelijk: ik heb een test of toets gedaan en door die test weet ik dat jij daar zit en dus dat jij beter niet…

De onwetende meester vertrekt altijd opnieuw.

De onwetende meester is eigenlijk altijd opnieuw subversief ten aanzien van die orde, die een bepaald talent toewijst op grond van wat er vooraan voorafging. De onwetende meester vertrekt in zekere zin altijd opnieuw. Je kunt altijd opnieuw beginnen. En waarom is er altijd die mogelijkheid? Omdat je ook altijd begonnen bent. En het meest simpele voorbeeld dat hij geeft, maar voor mij het meest overtuigende is: zeer veel van ons hebben de moedertaal geleerd en die moedertaal hebben we precies op die op die manier geleerd, namelijk door te proberen, vanuit niks. Niemand heeft de moedertaal geleerd door ons uit te leggen wat de moedertaal is. Bij de onwetende meester is dat ook zo. Het gaat in onderwijs altijd over een soort mede deling en dat betekent: jij kunt daar iets van maken en ik kan daar iets van maken. We kunnen daar allemaal iets van maken. Dat moet het startpunt zijn en daar kunnen we beginnen. Niet dat we almaar hetzelfde gaan maken, nee. Maar we kunnen er allemaal iets mee doen. Het uitgangspunt is: ik wil spreken en jij wilt spreken. Ik wil mee delen en jij wilt mee delen (zie ook deze video van Masschelein).

Er is altijd iets te zien, er is altijd iets te doen

Er is altijd iets te zien en daar kun je altijd iets mee doen. Wij zijn vaak geneigd precies om dat, op een bepaalde manier, te ontkennen. En dat ontkennen betekent eigenlijk onszelf niet serieus nemen, onszelf niet ernstig nemen en ons altijd achter een ‘zeker weten’ te verschuilen of juist naar een weten te zoeken. En onze eigen ervaring, in een niet triviale zin bedoel ik dat, niet serieus te nemen. Om ons zelf te vergeten zou je kunnen zeggen, om de woorden van Ranciere te gebruiken. Te vergeten dat we zelf kunnen zien en zelf kunnen denken.

Er zijn heel veel manieren waarop je je zelf kunt achterhouden, ook als docent. Dus je moet zelf zoeken naar manieren om kwetsbaar te kunnen zijn. Het is niet voldoende om te zeggen dat je kwetsbaar wilt zijn. Dat is net zoals open zijn. Mensen zeggen: ja, maar ik ben heel open. Maar het is niet genoeg om te zeggen ‘ik ben heel open’. Zo werkt dat niet. Om heel open te zijn, moet je daaraan werken. In de zin van: condities creëren waarin dat je zelf zwak staat. Zelf zwak staan, door bijvoorbeeld te zeggen: ja, kijk, het lukt me niet om het uit te leggen. En dat je een aantal risico's neemt, echt risico neemt, dat je zegt ‘oké, ik plaats mij daardoor in een soort situatie dat ik het niet meer echt onder controle heb. Maar dat maakt mij precies scherp’.

Aanvaardende houding is cruciaal

Als je je daaraan overgeeft, als je eigenlijk dat niet-weten wat je gaat doen aanvaardt, dan kan er effectief iets gebeuren. Als je eerst altijd wilt weten wat dat er gaat gebeuren, dan gebeurt er nooit niks. Dat klinkt zeer simpel op een bepaalde manier. Maar eigenlijk betekent dat een aanvaardende houding zeer cruciaal is. Een aanvaardende houding wil niet zeggen een soort berustende houding. Aaanvaarden is niet berusten. Aanvaarden betekent eigenlijk dat je elke verwachting opgeeft; dat je je in dat opzicht openstelt, maar dat je de situatie in eerste instantie accepteert, gewoon zoals ze is. En wij zijn geneigd, ook in de pedagogiek is dat vandaag misschien nog altijd zo, een zeer beoordelende houding aan te nemen. Het is goed of het is slecht of het zou moeten goed zijn. Of je zou beter dit of je zou beter dat… Dat is dus altijd vertrekken van het niet-aanvaarden. Dit is altijd een soort oordeel uitspreken. De echt interessante houding is de houding waarin je al dat soort dingen opschort. En opschorten betekent de situatie aanvaarden, dus het opschorten van het oordeel.

Ik denk dat het een soort situatie is waarin je effectief eigenlijk niet weet wat er kan gebeuren, maar dat je accepteert. En een situatie waarin je bereid bent om je te laten raken door wat er gebeurt. Om echt te kunnen veranderen, moet je bereid zijn om je over te geven aan iets dat je kan veranderen. Dat houdt ook in dat je bereid bent om die controle in zekere zin op te geven. Voor mijzelf is dat een heel proces geweest en dat is het eigenlijk nog altijd. Je vervalt heel gemakkelijk in de houding les te geven in de zin van alleen uitleg te geven, dus een soort uitleggende positie in te nemen. Terwijl ik denk dat je ook over dingen kunt vertellen zonder in die uitleggende positie te staan, of in die uitleggende positie te moeten komen. Maar dat is niet gemakkelijk.

Alle afleveringen uit de serie

• Masscheleins pedagogiek en de liefde voor het vak: 'Onderwijs gaat over het mee delen van de wereld'
• Masscheleins pedagogiek en de onwetende meester: ‘Ben je bereid om de controle in zekere zin op te geven?’
• Jan Masschelein en de gerichtheid van de leraar: ‘Het object van de pedagoog is niet het kind, maar is de pedagoog zelf.’
• Masscheleins pedagogiek en gelijke kansen: ‘Talent bepaalt je plek in de maatschappij, dat is een discours dat zeer gevaarlijk is.’

Bijdrage aan pedagogisch canon: Jan Masschelein en het kritisch pedagogisch denken als een tocht die ons de wereld invoert

De video