Masscheleins pedagogiek en de liefde voor het vak: 'Onderwijs gaat over het mee delen van de wereld'

4 mei 2023

Wanneer we spreken over de ‘liefde voor het vak’ dan focussen we niet op het professionalisme van de leraar. Maar wat heeft de leerkracht dan precies lief? En waarom is die liefde zo belangrijk voor het pedagogisch proces? In deze korte film gaat Jan Masschelein (KU Leuven, Laboratorium voor Educatie en Samenleving) dieper in op de didactische noodzaak van liefde voor het vak. ‘In het onderwijs gaat het volgens mij niet over leren, maar over mee delen van wereld, over ‘het ontsluiten’ of letterlijk het mee delen van wereld.’

Hieronder de transcriptie van de video, één uit een serie van vier met emeritus professor Jan Masschelein. Ze verschenen op Cultuurkuur, een online platform voor leerkrachten en culturele organisaties en initiatief van de Vlaamse overheid.

‘De oude pedagogiek is fout, want deze concentreert zich op de leerkracht, niet op het onderwijzen of het opvoeden in die betekenis van het woord, niet op datgene wat aan de kant van de student of van de leerling gebeurt. En dus krijg je een soort verschuiving naar het leren en dat zien we vandaag nog altijd heel sterk. Je krijgt een soort concentratie op het leren. Dus vandaag de dag heeft men het ook niet meer over 'school', maar over ‘het creëren van leeromgevingen’. Dat is een geweldige verschuiving, waarvan ik dus zeg: eigenlijk is dat het einde van de school. Natuurlijk zijn er nog altijd gebouwen die we ‘scholen’ noemen en zijn er nog altijd mensen die zeggen dat ze op een school werken. Maar de verschuiving in de richting van die leeromgevingen en van het centraal stellen van het leren, dat betekent eigenlijk dat het individu centraal wordt gesteld, de leerling met zijn of haar behoeften, noden en talenten. Terwijl het - pedagogisch gezien of in de opvoeding - eigenlijk zou moeten gaan over de wereld. Dat individu moet zich kunnen vormen aan die wereld, maar daarvoor moeten we dus wel die wereld centraal stellen.

Om een voorbeeld te noemen uit de film Le Fils: Olivier, die man in de werkplaats, is niet geïnteresseerd in het welbevinden van die jongen waarmee hij daar te maken heeft. Eigenlijk zie je daar zeer goed dat die man, als vakman en meester, in de eerste plaats geïnteresseerd is in het omgaan met hout en materiaal. Dat is wat centraal staat. Daar moet respect en aandacht voor zijn. Daardoor kan die jongen zich aan dat hout en die materialen vormen. Nergens richt Olivier zich rechtstreeks tot die jongen. Hij houdt zich bezig met dat hout en het is dus het centraal stellen van de zaak of van de wereld, dat is waarover het gaat.

Het leren van vandaag betekent in veel gevallen dat er geen gemeenschappelijke zaak meer is. Het is mijn behoefte, mijn talenten, het is niet meer onze wereld.

Hanna Arendt heeft dat zeer mooi gezegd. Ze zegt: in de opvoeding gaat het eigenlijk om twee dingen. Het gaat om de bescherming van het kind tegen de wereld. Opdat het kind zou kunnen groeien, moet er een zekere bescherming van het kind zijn, anders wordt het verpletterd onder de wereld. Maar omgekeerd is er ook bescherming nodig van de wereld tegen het kind. Dat betekent, wij vinden bepaalde dingen belangrijk. Bijvoorbeeld die man in de film die staat voor een manier van hout bewerken. En opdat dat zou kunnen blijven bestaan, moet hij dat in zekere zin beschermen tegen nieuwkomers - zoals Arendt het zegt - die dat helemaal willen veranderen of daar iets anders willen doen.

Dus de pedagogische verantwoordelijkheid is niet alleen een verantwoordelijkheid in het belang van het kind, het is ook in het belang van de wereld, dus van iets van die wereld. Het is nooit alleen in het belang van het kind. Het is óók in het belang van het kind, maar het is in het belang van het kind via de wereld. Het gaat altijd ook over de wereld. En dat vind ik, is vandaag helemaal uit het onderwijs aan het verdwijnen, juist ook door die toespitsing op talenten, op individuele behoeften, op het leren.

Je zou kunnen zeggen: waar gaat het in de pedagogiek over? In de pedagogiek gaat het over ontsluiten van wereld, niet over leren, maar over het ontsluiten of letterlijk, het mee delen van wereld.

Ik vind dat je in de film Le Fils werkelijk ongelooflijk goed kunt zien wat vorming eigenlijk is. Vorming betekent eigenlijk: beginnen een wereld te delen. Dat is waarover het bij vorming gaat. Je ziet heel goed hoe het hout voor die jongen iets begint te zeggen. Dat hout begint deel uit te maken van die wereld van die jongen. Dat wil zeggen, het wordt iets dat die jongen iets zegt. Dus dat hout krijgt betekenis.

Maar precies doordat dat hout iets wordt - een ding dat ons interesseert, dus deel wordt van onze wereld - precies daardoor vormt die jongen zichzelf. Dus die jongen vormt zichzelf tegelijkertijd, op hetzelfde moment dat er iets ontstaat.  Het is omdat het hout meer gaat zijn dan alleen maar zomaar hout, maar meer wordt, dus echt een ding wordt, dat die jongen zich aan dat hout kan vormen. Dus dat gebeurt eigenlijk tegelijkertijd.

Interessant aan de film is dat de jongen in hout geïnteresseerd raakt. Hij is niet in hout geïnteresseerd, hij raakt daarin geïnteresseerd door wat die man daarmee doet. Er is niet eerst een soort diagnose van een talent. Hij heeft ook niet bekend gemaakt dat hij dat wil doen. Hij komt in die werkplaats aan en hij komt in contact met iemand en raakt gefascineerd.

In dat opzicht is het werkelijk een ongelooflijke film. Er wordt ook heel goed getoond hoe Olivier meester is ondanks zichzelf. Want hij is allesbehalve vriendelijk tegen die jongen. Integendeel. Maar dat hout is voor die man zo belangrijk, het is letterlijk sterker dan hemzelf. Het is het hout dat hem doet leven en waardoor hij ook leven kan geven. Kan. Het is doordat die jongen daarmee in aanraking komt, dat dit kan gebeuren.

De meester heeft waarschijnlijk twee dingen lief, de wereld én het kind. Maar ik denk de wereld iets meer dan het kind. Je wilt eigenlijk dat datgene wat jij zo graag ziet dat dat ook verder kan bestaan, op een bepaalde manier. Maar dat kan natuurlijk alleen maar verder bestaan als je het doorgeeft, want anders sterft het met u. De manier waarop Olivier omgaat met de hout, als hij dat niet doorgeeft, dan is het met hem gedaan. Waarom is die manier waarop hij met dat hout omgaat van belang? Omdat dat recht doet aan dat hout. Als je die nagel er anders inslaat, dan doet dat pijn, in zijn ervaring. Dat doet onrecht aan het hout. Dat kunt je niet maken.

Het verschil tussen veel reguliere leerkrachten en iemand die in een soort louter meester-gezel situatie zit, is dat die laatste tegelijkertijd bereid is om het ‘vrij te geven’. Hij moet het ook willen. Doorgeven betekent: je moet het ook loslaten. Je moet ook accepteren dat het kan veranderen. Dus vrijgeven betekent ook: ik geef het en jij mag en kunt er dus ook iets anders mee doen. Dat is de liefde voor het kind of de leerling. Dat je dus eigenlijk bereid bent dat uw dood te aanvaarden, eigenlijk accepteren dat je sterfelijk bent. Dat jij als leraar niet moet bepalen wat het vervolg gaat zijn, dat je niet over je dood heen wilt bepalen wat de andere moet doen of wil doen.

In het onderwijs gaat dat over meedelen van wereld. Dat is waarover het gaat. Volgens mij betekent meedelen ook in zekere zin vrijgeven of je zou kunnen zeggen publiek maken. Dus onderwijs is, denk ik, in essentie een activiteit van vrijgeven, van geven. Maar je kunt alleen maar iets geven doordat je tegelijkertijd iets - tot op zekere hoogte -  conserveert, hè.

Alle afleveringen uit de serie

• Masscheleins pedagogiek en de liefde voor het vak: 'Onderwijs gaat over het mee delen van de wereld'
• Masscheleins pedagogiek en de onwetende meester: ‘Ben je bereid om de controle in zekere zin op te geven?’
• Jan Masschelein en de gerichtheid van de leraar: ‘Het object van de pedagoog is niet het kind, maar is de pedagoog zelf.’
• Masscheleins pedagogiek en gelijke kansen: ‘Talent bepaalt je plek in de maatschappij, dat is een discours dat zeer gevaarlijk is.’

Bijdrage aan pedagogisch canon: Jan Masschelein en het kritisch pedagogisch denken als een tocht die ons de wereld invoert

Traller van de film Le Fils uit 2002 van de broers Dardenne. Op de website van Pedagogiek en film lees je een beschrijving van het verhaal en pedagogische betekenissen.