Mijn reis door de Tuin van Epicurus: langzaam denken in snelle tijden

17 juli 2025

Een week geleden zat Rob van der Poel – verbonden aan NIVOZ – in de Tuin van Epicurus, een initiatief van Iko Doeland en zijn gelijknamige stichting in oprichting. Aan de rand van de Biesbosch, samen met anderen, ‘zoeken’ naar manieren om de aarde te leren bewonen. Vanuit urgentie. Dat zeker. Maar niet door oplossingen en waarheid te vinden. Eerder door iedereen 'present' te laten zijn in - wat je zou kunnen noemen - een gezamenlijk veld van denken, voelen en delen. Wat impliceert dat voor onderwijs, voor praktijk en voor ons mens-zijn en handelen?

“Waar begint in één kort leven de verantwoordelijkheid?”
– Robin Wall Kimmerer

Dit is een reflectie op pedagogisch bewustzijn, ecologische verantwoordelijkheid en emergent leren. Als pedagoog en schrijver, inmiddels veertien jaar verbonden aan stichting NIVOZ, beweeg ik me al geruime tijd in het onderwijsveld waar vragen rond pedagogische verantwoordelijkheid, zingeving en maatschappelijke betrokkenheid steeds urgenter klinken. Ook de ‘Tuin van Epicurus’ biedt mij een plek om deze vragen niet alleen te onderzoeken, maar ook te doorléven. Dat gebeurt in ontmoeting met tekst, in het hier en nu, met natuur en medemensen.

Sinds oktober 2023 maak ik deel uit van dit initiatief van Iko Doeland, met wie ik in 2020 kennismaakte en direct een prachtige, voor mij betekenisvolle podcast opnam. Volgens Doeland – al meer dan dertig jaar actief in onderwijspraktijk, onderzoek en begeleiding – waart er nog steeds een Cartesiaans spook in het onderwijs. ‘Onderwijs is vooral bezig met begrijpen of verklaren, maar we laten na leerlingen te leren de aarde te bewonen.’

De Tuin is vanuit die gedachte ook geen school in traditionele zin, maar een levend leerlandschap waarin boeken, films, dialogen en plekken ‘tot leven komen’. De Tuin is regeneratief in haar opzet, niet gericht op overdracht, maar op wederkerigheid. Niet op beheersing, maar op bewonen. En altijd met de aarde als mede-uitnodiger.

Een ander type leren

Vooraf aan de bijeenkomsten van de Tuin worden teksten gelezen zoals De vloek van de nootmuskaat (Amitav Ghosh), De onderwerping (Philip Blom), Amor Mundi (Peter Venmans), Biophilia (Edward O. Wilson) en vorige week nog Oog in oog met Gaia (Bruno Latour). Geen core texts uit de Westerse canon, maar teksten die het heersende denkkader ontwrichten. Vaak pijnlijk, altijd urgent.

Elke bijeenkomst is een uitnodiging tot langzaam denken in snelle tijden. In de ontmoeting met anderen, via close reading, dialoog, beelden en stilte, ontstaat wat Sam Crowell in Emergent Teaching beschrijft als ‘een pedagogiek van ontvouwing.’ Je weet bij aanvang niet wat er zal ontstaan. Het leerproces is relationeel, contextueel, open. Precies dát maakt het wezenlijk.

In de Tuin van Epicurus ben ik geen onderwijskundige, geen begeleider, geen professional. Ik ben mens in relatie tot de aarde, tot anderen, tot verhalen die ertoe doen. En dat is misschien wel de meest noodzakelijke rol van dit moment.

Waarom een Tuin en waarom Epicurus?

De Tuin van Epicurus ontleent haar naam aan de Griekse filosoof Epicurus die rond 300 v. Chr. een ommuurde tuin opende in Athene als oefenplaats voor levenskunst. Wat deze tuin bijzonder maakte, was dat zij openstond voor mensen die in de klassieke filosofische academies vaak uitgesloten waren: vrouwen, slaven, niet-academici. Iedereen die wilde nadenken over het goede leven was welkom. Die geest van toegankelijkheid en gelijkwaardigheid leeft door in deze hedendaagse Tuin. Geen hiërarchisch leergezag, maar een horizontaal veld van stemmen, ervaringen en betekenissen.

Ook het motief van de zwerm – belichaamd in de symboliek van de orde der Artropoda – sluit hierop aan. Het is de orde der geleedpotige, zoals mieren, bijen en garnalen. Ogenschijnlijk klein grut, maar wezenlijk voor de natuur zoals we die kennen.  Het is de basis van onze voedselketen. Nu, door onszelf als ‘ridders in deze orde’ te zien, erkennen we de onzichtbare, maar cruciale rol van het kleine, het ondergrondse en het ogenschijnlijk onbeduidende. Zoals insecten het fundament vormen van het ecosysteem, zo dragen ook wij bij aan een subtiele, maar essentiële verschuiving in het pedagogische en ecologische bewustzijn van deze tijd.

Ecologisch bewustzijn als pedagogisch kompas

Wat de Tuin van Epicurus bijzonder maakt, is de fundamentele koppeling tussen onderzoek, filosofie en ecologie. Het denken over 'bewoning' zoals Latour dat uiteenzet in zijn Gifford Lectures (Oog in oog met Gaia), raakt aan de kern van wat het betekent om leraar, opvoeder of pedagoog te zijn. Niet het beheersen van leerdoelen, maar het samen leren omgaan met de omstandigheden van het leven op deze planeet.

Dat besef werd voor mij tastbaar tijdens een eerdere Tuinbijeenkomst waarin we de documentaire Symbiotic Earth zagen over het baanbrekende werk van biologe Lynn Margulis. Zij liet zien dat evolutie niet drijft op strijd, maar op samenwerking, op symbiose, verbinding, verwevenheid. Ook daarin ligt een verschuiving besloten: van het verticale denken naar het horizontale, van de piramide, de hiërarchie en de macht naar het weefsel. Pedagogisch gezien vraagt dit van ons dat we leren kijken naar relaties, processen en systemen, in plaats van naar individueel succes of cognitieve prestaties.

Een zwermende beweging

Wat ik in de Tuin ervaar, is ook wat ik recent beschreven stond in The Art of Regenerative Educatorship, een boek van Koen Wessels, Bas van den Berg en Mieke Lopes Cardozo: een beweging van binnenuit, waarin regeneratief leiderschap ontstaat door verbondenheid, belichaamde ervaring en het aanspreken van diepere lagen van weten. Er wordt geen methodiek uitgerold. Er ontstaat iets. In de taal van Sam Crowell, recent nog door collega Jan Jaap Hubeek gevangen in een NIVOZ-podcast: het leren ‘emergeert’ uit het veld.

Elke bijeenkomst van de Tuin van Epicurus vormt een knooppunt in een zwermend netwerk van leraren, denkers, voelers en doeners. We dragen bij aan een narratief dat zich nog niet voluit heeft uitgesproken. Maar we voelen: dit is van belang. Voor onszelf. Voor toekomstige generaties. Voor Gaia.

Elke bijeenkomst van de Tuin van Epicurus vormt een knooppunt in een zwermend netwerk van leraren, denkers, voelers en doeners. We dragen bij aan een narratief dat zich nog niet voluit heeft uitgesproken.

De laatste Tuin als scharniermoment

De meest recente bijeenkomst, gewijd aan Bruno Latours Oog in oog met Gaia, voelde voor mij als een scharniermoment. We lazen trager dan ooit – close reading als pedagogische daad – en onderzochten wat het betekent om in de ogen van Gaia te kijken. Gaia als critical zone.

Latour confronteert ons met de noodzaak om onze grondhouding ten opzichte van de aarde, van kennis en van onszelf als ‘moderne mens’ fundamenteel te herzien. We bevinden ons volgens hem niet langer in een wereld waar we los van de natuur kunnen observeren en ingrijpen, maar ín de natuur, als onderdeel van een levend web wat hij de critical zone noemt. Dit inzicht is niet enkel ecologisch of klimatologisch, maar ook politiek, pedagogisch en existentieel.

De traditionele scheidingen tussen natuur en cultuur, tussen subject en object, tussen mens en niet-mens blijken onhoudbaar in het licht van de ecologische realiteit van het Antropoceen. Wie vandaag de aarde wil bewonen, kan zich niet langer beroepen op neutraliteit of afstand, maar moet verantwoordelijkheid nemen voor de relaties waarin hij of zij staat. Latour vraagt ons om te stoppen met denken in abstracties en in plaats daarvan te gaan zien waar we zijn – en daarmee wie we zijn.

Wie vandaag de aarde wil bewonen, kan zich niet langer beroepen op neutraliteit of afstand, maar moet verantwoordelijkheid nemen voor de relaties waarin hij of zij staat.

Voor het onderwijs betekent dit een verschuiving van het idee van objectieve, universele kennis naar betrokken, plaatsgebonden en relationele vormen van leren. Latour pleit niet voor minder wetenschap, maar voor een wetenschap én pedagogiek die terugkeren naar de aarde, in verbondenheid met de politieke, sociale en ecologische krachten die daar werkzaam zijn. Onderwijs wordt zo geen voorbereiding op de maatschappij als vaststaand systeem, maar een oefenplaats voor het verhouden tot de wereld, voor het meervoudige gesprek dat nodig is om samen te leven met mensen én meer-dan-menselijke actoren.

In Latours denken krijgt het leerproces een ethisch-politieke lading: leren is leren je te oriënteren in een instabiele wereld.  En ook leren om daar verantwoordelijkheid voor te dragen.  Niet alleen cognitief, maar ook existentieel en praktisch.

Ons samenzijn in de Zuileshoeve is meestal klein in aantal, maar groots in kwaliteit. Een bont gezelschap van denkers, doeners, onderwijsmensen en ecologisch betrokken zielen. Naast mijzelf schoven deze keer ook Willem, Jannie en Jacob aan. En al bij de aftrap werd ons viertal door Iko een boek geschonken voor de zomer: Robert Macfarlane’s laatste parel: Leeft een rivier? De voorbije week reisde ik in zijn rugzak mee in dit poëtisch en filosofisch eerbetoon aan stroming, plaats en betekenis.

De middag kende een meanderend verloop. Of zoals Willem het verwoordde in een bericht nadien. ‘Dank voor jouw Deleuziaanse interactie.’  Niet lineair, niet voorspelbaar, maar vibrerend, meervoudig, relationeel. Niet vastgelegd, maar in beweging. En misschien is dát wel precies wat deze bijeenkomsten teweegbrengen: een pedagogiek van stroom en zwerm, van liefde voor de wereld en verantwoordelijkheid in het klein.

Misschien is dát wel precies wat deze bijeenkomsten teweegbrengen: een pedagogiek van stroom en zwerm, van liefde voor de wereld en verantwoordelijkheid in het klein.

De Tuin van Epicurus is misschien klein, kwetsbaar en tijdelijk. Toch zie ik haar als een voorbeeld van wat er nodig is in het onderwijs: plekken waar langzaam gedacht wordt, waar boeken niet als bronnen maar als metgezellen worden gelezen; waar dialogen niet toch in discussies verzanden, maar uitnodigen tot verantwoordelijkheid. Voor wie lesgeeft, begeleidt of onderzoekt vanuit een verlangen naar regeneratief en ecologisch verantwoord onderwijs, kan de Tuin van Epicurus een bron zijn. Niet om antwoorden te halen, maar om opnieuw te leren om verhalen te delen, om jezelf en elkaar vragen te stellen.

In verbondenheid. In eerbied. In openheid voor wat zich wil ontvouwen.