Frederike de Jong doet met 'Kiezen voor wat van waarde is' meer dan een poging om tot een andere inrichting van ons onderwijs te komen

7 februari 2023

Wat betekent het voor het onderwijs om ons 'een leefbare aarde als ethische horizon' voor ogen te stellen? Vereist dat een ander kennisbegrip met een andere waarheidsopvatting dan waar de westerse filosofische traditie voor gekozen heeft, zijnde één die andersdenkenden buitensluit? Frederike de Jong doet met ’Kiezen voor wat van waarde is’ meer dan een poging om tot een andere inrichting van ons onderwijs te komen. Rob van der Poel was bij de presentatie van haar werk, dat inmiddels ook al een concrete vertaling naar de onderwijspraktijk heeft gekregen.

Van feiten gebaseerd naar ethisch gefundeerd onderwijs, zo luidt de ondertitel van Frederike’s werk, dat mede op instigatie van De Buitenkamer - een denktank op het gebied van ethiek en integriteit  - tot stand is gekomen. Frederike maakt al een aantal jaren deel uit van deze kring en voelde het appèl toen de 'werkgroep Onderwijs’ een roep voelde om in dit maatschappelijk domein ook concreet van waarde te zijn. De moderne mens voelt zich gevangen in bestaande systemen, ideeën en overtuigingen en verliest steeds nadrukkelijker de verbinding met zichzelf, de ander en 'het waartoe'. En jongvolwassenen verlaten hun opleiding zonder voldoende te zijn toegerust voor de ethische uitdagingen waarvoor zij komen te staan in deze maatschappij.  

Frederike vertelt het zelf (in deze trailer) en in eigen woorden tijdens de feestelijke bijeenkomst in Zoetermeer, waar ik zelf naartoe ben gereden, vanuit eigen nieuwsgierigheid en op uitnodiging. Ik heb haar eerder van een afstandje gevolgd, toen zij onder meer deel uitmaakte van de NIVOZ-lectorenkring die door de leerstoel van Gert Biesta (2016-2021) een aantal jaren, vaak in Driebergen, bijeenkwam. Ze deelde al eens een imposant vierluik/essay over De Gordiaanse knoop in onderwijs (2018) waarin ze de morele verdwaaldheid adresseerde en 'onderwijsalternatieven' verkende. Haar visie op 'kennis' (2015) leidde mij al eerder naar andere perspectieven en nieuwe inzichten. Niet altijd even gemakkelijk te volgen, zo beaam ik, maar Frederike is voor mij vooral een interessant denker én doener. Iemand die zichzelf niet terughoudt en vanuit brede ervaring (en dus ook kennis) haar duit in het zakje doet, werelden verbindt en aan het reizen en ontdekken blijft. Dat resoneert.

Frederike is opgeleid als filosoof, therapeut en diëtist, een interessante mix. En ze publiceerde eerder al over filosofie, religie en onderwijs. Maar ze laat zich op deze dag vooral ook 'kennen' als docent levensbeschouwing in het voortgezet onderwijs. Het eerste boek wordt symbolisch – even voor de pauze, als er al wat sprekers op het podium hebben gestaan - aan drie van haar leerlingen  overhandigd, aan de mensen van de toekomst, voor wie het onderwijs bedoeld is. Gevraagd naar hoe zij naar de voordracht van onder meer rabbijn Awraham Soetendorp en Nicolien Montessori (zie deze link voor een transcriptie) hebben geluisterd, is het antwoord alleszeggend. ‘Door de lessen van u begrijpen we wat er gezegd wordt, voelen we de urgentie van de verandering ja - en waar het om gaat.’

Door de lessen van u begrijpen we wat er gezegd wordt, voelen we de urgentie van de verandering ja - en waar het om gaat.''

Soetendorp, die binnenkort zijn 80ste verjaardag viert, is zelf niet aanwezig, maar spreekt de zaal en de auteur toe via een YouTube-filmpje van 15 minuten. Hij typeert Frederike als een bruggenbouwer tussen het seculiere en religieuze en betitelt het docentschap als een heilig beroep. Hij roept op tot het delen van persoonlijke, authentieke, existentiële verhalen, zoals hij het in dit ontroerende filmpje ook zelf andermaal doet. En betitelt deze praxis als een offensief van het geweten, van waarde, van ethiek waarmee de mensheid geholpen zou zijn. ‘Deel je ervaringen en herinnering uit liefde voor onze kinderen, onze achterkleinkinderen en de aarde,’ zo sluit hij zijn rede af.

Met Jelke Morriën wordt even later de directeur van De Respect Foundation op het podium uitgenodigd, een stichting waarmee de oproep van Soetendorp ook naar een onderwijscontext is vertaald. Behalve dat in de Week van Respect (jaarlijks in november) meer dan 600 ambassadeurs de klassen in gaan en eigen, vaak kwetsbare ervaringen delen, vertelt Jelke ook dat inmiddels al meer dan 20.000 leraren in po, vo en mbo gebruikmaken van het materiaal en de content die is gecreëerd en gemaakt. ‘En het is allemaal open source, dus vrij beschikbaar.’

Ikzelf ben dan al wat nadrukkelijker naar het puntje van mijn stoel geschoven. De kern van Frederike’s werk komt voorbij, in navolging op het artikel dat ze me in de ochtend stuurde – een interview met Lisette Bastiaansen – voor de NIVOZ-website. En de symboliek van de paradigma-shift, zoals ze het zelf benoemt, wordt in beeld gebracht via het beeldje van onder meer de Venus van Willendorf, van circa 25.000 voor Christus, en wordt verwoord via de verregaande invloed van het denken van Plato en diens leerling Aristoteles en de gevolgen ervan: de overwaardering van 'het mannelijke' (waarbij ziel en geest in de loop der eeuwen steeds meer zijn losgelaten), hoe wij ons leven leven en (ook het onderwijs) inrichten. Waar is de mens de weg kwijtgeraakt, is na zo’n betoog een van de logische vragen die ook vanuit haar toehoorders wordt gesteld.

Frederike heeft haar eigen antwoorden. Ze ziet de kanteling in de interpretatie die Plato verleende aan een gedicht van de Griekse filosoof Parmenides. Wetenschap ontdekt geen werkelijkheden, maar maakt werkelijkheden, zo citeerde ze in 2019 al eens Trudy Dehue op een NIVOZ-onderwijsavond. ‘De weg, de waarheid is het leven zelf,’ zegt ze. ‘We zijn feiten als waarheden gaan zien, die slechts via onze zintuigen tot ons zouden komen. Als zouden feiten ons de waarheid dus vertellen. Maar de fundamentelere vraag (en verantwoordelijkheid) is veeleer: wat doen we met feiten? Hoe verhouden we ons ertoe. Daar komt het geestesperspectief weer terug, het ethisch perspectief, het waarachtig leven.’

Het werk van Frederike, zo reageert een ander, is een uitnodiging tot ontmoeten. Martin Buber schreef al eens: In den beginne, is de relatie, alle werkelijk leven is ontmoeting. En het doet een appèl (Levinas) om daar moeite voor te blijven doen. Dus ook de modellen en concepten waartoe ik ben gekomen, zo benadrukt Frederike zelf, zijn en blijven vooral communicatiemiddelen, iets om onszelf aan te spiegelen. Het STER-programma, dat na de pauze wordt gepresenteerd en ingredienten biedt voor een leertraject voor onderwijsgevenden, dient vanuit dit oogpunt als een moreel kompas, als een raamwerk om ethisch en integer te handelen. Zelf en met elkaar, met een leefbare aarde als ethische horizon.

Het 'scholingsaanbod' dat door allerlei modules wordt aangezet, kent zes ontwikkelgebieden. Waardenbewust onderwijs, de Kracht van verhalen (storytelling), Onderzoek en oriëntatie, Groene pedagogiek, Met elkaar in gesprek en Beoefening van deugden. Ze worden in het boek op de laatste pagina even aangestipt, maar zijn op de website verder uitgewerkt. ‘Maar ja-zeggen tegen deze modules is vooral ook ja-zeggen tegen de visie erachter,’ zo benadrukt Frederike.

Ik ga het boek met grote aandachtigheid lezen, zo weet ik inmiddels. Ook door het voorwoord van Luc Stevens, de oprichter en founding father van NIVOZ die Frederike’s werk vooral ook waardeert vanwege de moed om zichzelf in te brengen. ‘Dit boek is er om onszelf in de onderwijspraktijk vragen te stellen over de zin van ons werk en wel staande op de schouders van grote denkers, waarover wij in zeker zin misschien ook anders moeten gaan denken. Het boek draagt ook een sterk persoonlijk karakter en dat zou men als inspiratie kunnen zien. Feiten inspireren niet, personen wel (en daarmee is tevens het heersende kennisparadigma ter discussie gesteld).’

Rob van der Poel is al meer dan 10 jaar verbonden aan NIVOZ, maker en verbinder en onderzoeksmatig geïnteresseerd in ‘embodiment’ en de plek van de kunsten in onderwijs en pedagogiek.