Wat is kennis: de terugweg (deel 1/4)

29 september 2015

Van de redactie: Om de huidige situatie aangaande opvattingen van kennis, kennisvergaring en wetenschapsbeoefening beter te kunnen begrijpen, is het behulpzaam een stap achteruit te doen en terug te kijken. Frederike de Jong neemt ons in het eerste deel van haar vierdelige essay mee terug naar de ontstaansgeschiedenis van huidige kennisopvattingen. Ze onderscheidt drie tekenende momenten in die geschiedenis, die hebben bijgedragen aan de ontwikkeling van wetenschap. Met concepten als de empirische cyclus, de Duhem-Quinestelling en het werk van wetenschapsfilosofen Karl Popper en Thomas Kuhn, laat zij zien hoe deze ontwikkeling heeft geleid tot een, volgens haar, niet langer houdbaar objectiviteitsideaal.

Op grond van haar analyse pleit zij ervoor het westers kennisconcept te herzien. Eén van de aanbevelingen die ze doet is plaats te maken voor een concept van ‘meervoudige rationaliteit’.

Ze besluit met een drietal vragen die relevant zijn voor de onderwijspraktijk. Achteromkijken krijgt op deze wijze betekenis voor de toekomst en de wijze waarop wij deze vormgeven; en binnen de context van het onderwijs, welke mogelijkheden we hiermee kunnen bieden voor jongere generaties.

Wat is kennis: de terugweg

Ik beschrijf ‘de terugweg’ aan de hand van een aantal momenten in de wordingsgeschiedenis van onze kennis. Dat zijn achtereenvolgens:

1. Wetenschappelijke kennis
2. Ontwikkeling van de moderne wetenschap
3. Geloof en weten
4. Geboorte van de rationaliteit

1.1 Wetenschappelijke kennis

Als introductie op de vraag wat kennis is en tot stand komt, knoop ik aan bij de visie van professor Wolterstorff (1932). Hij is een Amerikaans filosoof, emeritus hoogleraar van de universiteit van Yale, die veel publiceert over de aard van kennis. Zijn visie wordt samengevat in een interview met hem in dagblad Trouw:

Wetenschap is volgens Wolterstorff niet in staat om objectieve, ware uitspraken te doen, zoals men zo lang heeft gedacht. Wetenschappers doen iets anders dan op heldere, rationele wijze ware kennis produceren. Er blijkt helemaal geen algemene objectief-redelijke methode te zijn waaraan onderzoekers zich houden. Wetenschap is, net als bijvoorbeeld politiek, een sociale praktijk met eigen subjectieve normen, belangen en vooroordelen. De normen en vooronderstellingen waarmee een wetenschapper naar de wereld kijkt, bepalen mede de resultaten van zijn onderzoek. Feministische literatuurwetenschap levert bijvoorbeeld andere conclusies op dan de traditionele letterkunde. Dat haalt de pretenties van de filosofen die ooit de wetenschappelijke methode zo'n centrale plaats gaven hard onderuit. Want zij beweerden nu juist dat de wetenschap zich onderscheidde van andere praktijken doordat ze algemene neutrale waarheden opleverde. (Hofman, 1996, vrije weergave)

De wetenschapspraktijk is dus een sociale praktijk als andere praktijken. Dit beeld van de wetenschap is echter voor veel mensen niet vertrouwd. Voor hen is de wetenschap een praktijk die de hoedster is van ‘objectieve kennis’. Anderen kunnen zich prima in het standpunt van Wolterstorff vinden. Dat merkte ik toen ik het artikel, waarop de bovenstaande parafrase is gebaseerd, besprak met leerlingen uit vwo 5. Het viel me op hoeveel leerlingen binnen ‘de natuurstroom’ heilig geloven in de (objectieve) waarheid van wetenschap; leerlingen uit ‘de maatschappijstroom’ daarentegen, zagen wetenschap als (subjectieve) ‘waarde’, naast andere mogelijke waarden die je als uitgangpunt kunt nemen voor het bepalen van wat ‘waarheid’ is. De eerste groep leerlingen verwierp intuïtief de notie van ‘intersubjectiviteit’: de gedachte dat de waarheid van de wetenschap gebonden is aan een groep van wetenschappers die met elkaar bepaald hebben wat (wetenschappelijke) ‘waarheid’ is, terwijl de tweede groep de notie van intersubjectiviteit omarmde.

Voor de duidelijkheid de betekenissen van de drie verwante termen op een rij:

• Objectieve kennis is 'voor iedereen ware kennis'. Een uitspraak is waar onafhankelijk van de mening van mensen.
• Subjectieve kennis is 'voor iedereen andere kennis'. De waarheid van een uitspraak is afhankelijk van de mening van mensen.
• Intersubjectieve kennis is kennis die betrouwbaar wordt bevonden als blijkt dat verschillende mensen in dezelfde omstandigheden dezelfde ervaring hebben. De waarheid van een uitspraak is gebonden aan een gemeenschap van mensen, die de ervaring waarop de uitspraak teruggaat delen.

Met het begrip intersubjectiviteit wordt aangegeven dat kennis niet noodzakelijk objectief verwijst naar een werkelijkheid die onafhankelijk van een gemeenschap van mensen, bijvoorbeeld wetenschappers, bestaat. Het kan ook zo zijn dat de kennis ‘waar’ is, omdat ze naar een werkelijkheid verwijst die door hen zelf als ‘werkelijkheid’ is gecreëerd.

Empirische cyclus

Binnen de wetenschapspraktijk wordt ware kennis ‘een feit’ genoemd. Een feit is een existerende stand van zaken (Habermas, aangehaald in Radder, 1984, p. 33). Ook is een feit een uitspraak over een existerende stand van zaken en tenslotte ook de relatie daartussen. Deze benadering past binnen de correspondentietheorie; er wordt van uitgegaan dat er een één op één relatie bestaat tussen een uitspraak en ‘iets’ in de werkelijkheid. Er zijn echter ook andere benaderingen van waarheid, die later ter sprake komen.

Binnen de wetenschapspraktijk is er pas sprake van een feit als het is bewezen. Een feit is ‘bewezen’ als je de betreffende stand van zaken – bij herhaling – hebt kunnen aantonen in een wetenschappelijk experiment. Het hart van de wetenschappelijke methode is ‘de empirische cyclus’ (zie afbeelding 1; mijn leerlingen uit V5 kunnen hem dromen). Empirisch verwijst naar de externe waarneming (Cornelis, 1998, p. 459), in contrast met de waarneming van de binnenwereld; het betreft meestal wat we met de ogen zien. Het is een cyclus omdat je hem keer op keer kunt rondgaan.

Afbeelding 1. Empirische cyclus

Je kunt, zoals dat bij een cyclus het geval is, overal beginnen, maar laten we beginnen bij de waarneming die zo belangrijk is in de empirische cyclus. Die waarneming is niet neutraal. Je kiest namelijk op grond van je wereldbeeld iets uit om te bewijzen, waarvan je wellicht al vermoedt dat je het bij herhaling zult aantreffen. Die waarneming heeft de potentie een wetmatigheid te zijn, als je hem vaker doet. De wetmatigheid wil je kunnen verklaren met behulp van een theorie. Vervolgens kun je voorspellen wat er op grond van de theorie gebeurt. Hierop volgt een nieuwe waarneming. Klopt de voorspelling dan heb je de theorie bevestigd; het vermoeden van een wetmatigheid is versterkt. Klopt de voorspelling niet, dan moet je de theorie verwerpen of bijstellen. Met de versterkte of bijgestelde theorie ga je verder of je stopt. Ga je verder, dan is de theorie van invloed op de waarnemingen die je bij het experiment betrekt. Wordt de theorie bij herhaling bevestigd, dan is deze ‘waar’, of steeds aannemelijker; de waarneming die je op grond van de theorie voorspelde, kan worden aangemerkt als een feit. De definitie van een feit als existerende stand van zaken laat in het midden of het feit er al was voordat het bewezen werd of dat het feit is gecreëerd in het proces dat tot het bewijs ervan leidde.

Het begrip ‘objectiviteit’ is binnen de wetenschapsfilosofie sinds het begin van de 20ste eeuw vervangen door het begrip ‘intersubjectiviteit’. Waar de term ‘objectiviteit’ de associatie oproept met een werkelijkheid waarnaar een ‘feit’ verwijst, onafhankelijk van de tussenkomst van mensen, brengt het begrip ‘intersubjectiviteit’ de mens in beeld die bij de creatie van het feit betrokken is.

De Duhem-Quinestelling

Is een feit dat keer op keer is bewezen in een empirische cyclus, ‘objectief’ waar of ‘intersubjectief’ waar? Om daarop meer zicht te krijgen verdiepen we ons in de Duhem-Quinestelling. Deze stelling komt er kortweg op neer dat het onmogelijk is feiten definitief te bewijzen en dat het niet voor de hand liggend is dat theorieën worden verworpen als ze niet juist zijn. Volgens de stelling “kunnen empirische hypothesen niet geïsoleerd van elkaar worden onderworpen aan verificatie of falsificatie” (Leezenberg & De Vries, 2012, p. 89). Wat wordt bedoeld met deze termen:

• Het woord empirie verwijst naar zintuiglijke ervaring. Een hypothese is een voorspelling afgeleid uit een theorie. Een empirische hypothese is een uitspraak over een ervaring die op grond van een experiment wordt verwacht.
• Verificatie is de eis dat een uitspraak op grond van een theorie zintuiglijk moet kunnen worden bevestigd. De notie verificatie is echter vervangen door confirmatie, omdat verificatie voor veel wetenschappelijke uitspraken een te zware eis bleek. Wetenschappelijke uitspraken zijn namelijk algemeen geldende uitspraken (of wetten), en hoe kun je bijvoorbeeld bewijzen dat alle zwanen wit zijn, alle raven zwart zijn, en alle appels naar beneden vallen?
• Falsificatie is het proces waarbij een hypothese – op basis van een theorie – wordt beproefd. De uitkomst hiervan geeft aanleiding uitspraken te doen over de geldigheid van de betreffende theorie. Voldoet de theorie niet, wordt deze verworpen;  voldoet de theorie wel, is deze gecorroboreerd. De gedachte is: hoe meer proeven een theorie heeft doorstaan, hoe betrouwbaarder.

Het is de filosoof Karl Popper (1902-1994) die het falsificatiecriterium voor wetenschappelijke toetsing bedacht. Hij deed dat uit onvrede met het verificatiecriterium: als verificatie niet kan onderscheiden tussen universele natuurwetten en metafysische uitspraken, dan moest er een ander criterium zijn waaraan de wetenschapspraktijk zou moeten beantwoorden: het falsificatiecriterium (Leezenberg & De Vries, 2012, p. 77). Voor Popper is elke theorie een hypothese of gissing. Op grond van mijn ervaring dat ik alleen maar witte zwanen heb gezien, kan ik nog niet concluderen dat alle zwanen wit zijn. Het kan zomaar voorkomen dat ik op een dag een zwarte zwaan aantref (p. 79).

Twee belangrijke redenen voor de Duhem-Quinestelling zijn:

1. Aan een experimentele situatie liggen meerdere vooronderstellingen ten grondslag. Wil je een hypothese toetsen op juistheid en de resultaten van het experiment zijn strijdig met de hypothese, dan ben je niet genoodzaakt te concluderen dat de hypothese niet klopt. Het kan ook zijn dat één van de andere vooronderstellingen die in het experiment een rol spelen niet juist zijn. Ook kan het zijn dat je meetinstrumenten niet doen wat je ervan verwacht, of dat je rekenmethode niet klopt. Je weet wel dat er iets mis is, maar je weet niet exact wat. Je kunt concluderen dat je hypothese niet klopt, maar je kunt ook het experiment aanpassen, tot het experiment de resultaten levert die je verwacht. Popper stelde voor hierin systematischer en strenger te zijn: vooraf moet je duidelijk maken bij welke resultaten je de hypothese verwerpt. Vermoed je fouten, dan verzin je een experiment die je aannames over wat je denkt dat je fout gedaan hebt, op de proef stelt (Leezenberg & De Vries, 2012, p. 90). De praktijk kan natuurlijk anders uitpakken.


2. Een empirische hypothese is een uitspraak over een ervaring die op grond van een experiment wordt verwacht. Een ander probleem met het geïsoleerd toetsen van de hypothese is dat er geen dwingend verband is tussen ‘dat’ waarnaar een uitspraak verwijst, ‘de werkelijkheid’, en de uitspraak zelf. Dat verband is namelijk afhankelijk van het conceptuele kader op grond waarvan iemand een ‘stand van zaken’ waarneemt of daarover een uitspraak doet (p. 96).

Deze tweede reden veronderstelt een cirkelredenering: om tot een conclusie te komen vooronderstellen we namelijk hetgeen we concluderen. Zo’n cirkelredenering is precies wat de empirische cyclus is. In plaats van ‘de waarheid’ steeds dichter te naderen, zoals Popper nog dacht dat ‘wetenschap’ doet (Leezenberg & De Vries, 2012, p. 90), is ‘de wetenschap’ een systeem van afspraken over wat ‘ware kennis’ is. Zo’n systeem zou naar believen kunnen worden vervangen door andere systemen en conventies (p. 91). Het is de filosoof Thomas Kuhn (1922-1996) die deze vermoedens opneemt en uitwerkt in zijn theorie over paradigmawisselingen binnen de wetenschap.

Paradigmawisselingen binnen de wetenschap

Een paradigma in de betekenis van Kuhn, is het geheel van kennis, vaardigheden en aannames die een wetenschapsbeoefenaar zich eigen heeft gemaakt om wetenschap te bedrijven. Het begrip heeft verwantschap met conceptueel kader of wereldbeeld (Leezenberg & De Vries, 2012, pp. 108-109).

Thomas Kuhn onderscheidde een aantal radicale breuken (hij noemt het revoluties) in de ontwikkeling van wetenschappelijke kennis. Eén zo’n breuk is bijvoorbeeld die tussen het geocentrische wereldbeeld vóór Copernicus (de aarde is het centrum van de kosmos) en het heliocentrische wereldbeeld na hem (de aarde draait om de zon), begin 16^e eeuw. Een andere is die tussen het Newtoniaanse, mechanistische wereldbeeld en de verandering in wereldbeeld onder invloed van de relativiteitstheorie van Albert Einstein en de kwantummechanica, begin 20^ste eeuw. Kuhn onderkende dat er zich binnen de wetenschapspraktijk ook kleinere revoluties kunnen voordoen (p. 108). Vanwege de verwarring die het begrip kan geven, is Kuhn in zijn latere werk van het begrip ‘paradigma’ afgestapt (p. 117). Dan is het begrip echter al ingeburgerd binnen de wetenschapsfilosofie en ver daarbuiten.

De theorie van Kuhn houdt in dat elke vorm van kennis een paradigma veronderstelt, waarbinnen of op grond waarvan kennis kan worden beschouwd als ‘waar’. Kuhn noemt als voorbeeld wat de kwantummechanica voor verschillende natuurkundigen kan betekenen, afhankelijk van “de college’s die zij lopen, de leerboeken die zij lezen en de tijdschriften die zij bestuderen” (Kuhn, 1987, p. 76). Hij concludeert dat “hoewel de quantummechanica (of de Newtoniaanse dynamica, of de elektromagnetische theorie) voor heel wat wetenschappelijke groepen een paradigma is, (…) het niet hetzelfde paradigma [is] voor hen allen” (ibid.).

Kuhns’ theorie maakt duidelijk waarom communicatie tussen mensen die de werkelijkheid vanuit verschillende paradigma’s benaderen, moeilijk verloopt. Niet alleen komen begrippen of de betekenis die daaraan wordt gegeven namelijk niet overeen, ook kan de ontologie die verschillende paradigma’s vooronderstellen, verschillen. Ontologie is de leer van ‘het zijn’; het kan zijn dat ‘iets’ binnen het ene paradigma bestaat en binnen het andere niet. Wat het extra moeilijk maakt is dat er volgens Kuhn geen algemene maatstaf is, die ‘boven’ de verschillende paradigma’s is verheven, op grond waarvan een onafhankelijk oordeel kan worden geveld over het al dan niet ‘gelijk’ zijn van de door het conceptuele kader vooronderstelde zijnsgrond. Zo’n begrip als ‘gelijk’ of ‘verschil’ verliest in deze context zijn betekenis. Kuhn noemt dat de ‘incommensurabiliteit’ van paradigma’s:

Omdat de betekenis van uitspraken verschilt, kunnen we de mate waarin uitspraken die in verschillende paradigma’s zijn geformuleerd met de feiten overeenkomen, niet eens in neutrale termen met elkaar vergelijken. Hun ontologie komt niet overeen, de paradigma’s impliceren verschillende ideeën over waaruit en hoe de wereld is opgebouwd en dus ook wat een feit is. (Leezenberg & De Vries, 2012, p. 113)

In het verlengde hiervan kan worden gesteld dat de vraag of ‘kennis’ verwijst naar een werkelijkheid die onafhankelijk van een gemeenschap van mensen bestaat, óf dat ‘kennis’ verwijst naar een werkelijkheid die is gecreëerd in het proces dat heeft geleid tot een ‘bewezen feit’, niet kan worden beantwoord. Net zo is het met de vraag of wetenschappelijke kennis, die keer op keer is bewezen in een empirische cyclus, ‘objectief waar’ of ‘intersubjectief waar’ is. Er is geen standaard die ‘boven’ de verschillende posities is verheven, op grond waarvan kan worden vastgesteld of een feit al ‘bestond’ voordat het werd bewezen, of dat het in het proces waarin het is bewezen, tot stand is gekomen.

We gaan nu over naar de vraag hoe we zijn gekomen tot de huidige wetenschapspraktijk. Wanneer en hoe heeft de wetenschap zich ontwikkeld tot de praktijk die we in het westen als algemene standaard van het beoefenen van wetenschap erkennen? Uit het hiernavolgende zal blijken dat niet iedereen zich in het ‘we’ herkent.

1.2 Ontwikkeling van de moderne wetenschap

De wetenschappelijke gemeenschap bestaat uit mensen die bepaalde kennis, vaardigheden en aannames delen en op grond daarvan ‘nieuwe’ kennis genereren. Deze gemeenschap heeft in haar ontwikkeling een aantal gemeenschappen die ook kennis genereerden, achter zich gelaten. Door sommigen wordt dat beschouwd als een groot goed: we zijn van het oude ‘bijgeloof’ af. Er zijn echter ook mensen die dat beschouwen als een verlies: zijn we met het badwater niet ook het kind verloren?

Misschien dat we aan de hand van de volgende paragraaf een antwoord kunnen formuleren op deze vraag. Daartoe geef ik inzicht in het proces dat leidde tot het afsplitsen van andere gemeenschappen die kennis genereren. Er zijn tal van gemeenschappen die de ‘toets der (reguliere) wetenschap’ niet hebben doorstaan. Hier concentreer ik me op die gemeenschappen die zogenoemde ‘esoterische kennis’ genereren. Dat doe ik, omdat de afsplitsing van deze gemeenschappen een markant moment in de geschiedenis van de wetenschap betreft. Het begrip ‘esoterie’ verwijst naar ‘kennis voor ingewijden’; ingewijden in kennis die tot wijsheid leidt. Het staat tegenover het begrip ‘exoterie’, dat verwijst naar ‘voor iedereen toegankelijke kennis’.

De gemeenschappen die verschillende vormen van kennis genereren, doen dat op grond van verschillende cognitieve kaders. In dit verband noem ik het geen paradigma’s, omdat Kuhn dat begrip gebruikte om een beweging binnen de geschiedenis van de wetenschap te duiden: verschillende paradigma’s volgden elkaar volgens hem op binnen de wetenschap.

Ik heb het over een beweging die leidde tot een ‘buiten’ van de wetenschapspraktijk, en daarmee tegelijk tot een ‘binnen’: dat wat volgens de wetenschappelijke standaard ‘wetenschap’ mag heten. Het ‘buiten’ is datgene wat volgens de wetenschappelijke standaard werd buitengesloten van de wetenschapspraktijk. Om extra verwarring rond het begrip ‘paradigma’ te voorkomen, spreek ik van ‘kennisvelden’ als het gaat over de verschillende cognitieve kaders van de verschillende gemeenschappen die kennis genereren. De aanname is dat iedere gemeenschap die waarheidsaanspraken doet, een eigen ‘kennisveld’ genereert. Voor zo’n kennisveld kan hetzelfde gelden als voor een paradigma: het is mogelijk dat mensen die vanuit verschillende kennisvelden opereren, moeizaam met elkaar communiceren. Dat is omdat het conceptuele kader verschilt op grond waarvan zij uitspraken doen over de werkelijkheid. Ook kan de werkelijkheid die zij op grond van hun conceptuele kader creëren, verschillen. Dergelijke communicatieproblemen kunnen leiden tot nieuwsgierigheid naar de ander: wat heb jij mij te zeggen? Zij kunnen echter ook leiden tot irritaties en weerstand.

De weerstand tegen andere kennisvelden heeft oude wortels. De wetenschapshistorica Evelyn Fox Keller (1936) legt de wortels bloot van de vijandschap tussen wetenschappelijk en esoterisch denken. Ze doet dat door te focussen op gendermetaforen: het denken over verschijnselen in termen van mannelijk en vrouwelijk. In het volgende citaat worden de hedendaagse wetenschappelijke praktijken verbonden aan de ‘mechanistische filosofie’ en de esoterische praktijken aan de ‘hermetische filosofie’ en ‘alchemie’ uit de 16^e en 17^e eeuw. Hermetische filosofie streeft naar ‘eenwording met het goddelijke’ en alchemie is een praktijk die beoogt om de weg tot ‘eenwording met het goddelijke’ in metaforen te beschrijven.

De alchemisten hanteerden een soms expliciet seksuele metaforiek van verbinding tussen materie en geest en tussen man en vrouw; ze zagen wetenschappelijke kennis als mystieke eenwording en als de versmelting van als mannelijk en vrouwelijk voorgestelde elementen. De metaforiek van de mechanistische filosofen was er veeleer een van strikte scheiding tussen vrouwelijke en mannelijke principes, en van de overheersing door het mannelijke.

Opmerkelijk genoeg viel de institutionalisering van de nieuwe wetenschap in een academie vrijwel samen met een periode van intense heksenjacht. (...) Volgens de alchemisten waren de magische geestelijke krachten van heksen een uiting van de wonderen die God in de materiële wereld kan bewerkstellingen, en van de samenhang tussen het geestelijke en materiële domein. De mechanistische filosofen sloten echter aan op de meer conservatieve visie dat hekserij het werk van de duivel is. (...) De mechanisten streefden echter niet naar de volledige uitbanning van alle geestelijke verschijnselen; het geheel ontkennen ervan kon immers leiden tot atheïsme, met alle maatschappelijke gevaren van dien. In plaats daarvan vonden ze dat geestelijke (en vrouwelijke) krachten strikt moesten worden overheerst. Zelfs op het gebied van de kennis moesten ‘vrouwelijke’ principes strikt gescheiden worden van, en onderworpen aan de ‘mannelijke’ principes van de nieuwe wetenschap: men diende te streven naar beteugeling in plaats van eenwording, naar experimentele in plaats van spirituele kennis, enzovoort. (Leezenberg & De Vries, 2012, pp. 49-50)

Leezenberg en De Vries merken verder op dat “Fox Keller [met haar beschouwingen niet wil] suggereren dat we maar beter kunnen terugkeren naar de meer mystieke en wellicht ‘vrouwvriendelijker’ wetenschapsopvatting van de hermetische traditie”, maar dat ze

alleen duidelijk [maakt] dat de strijd tussen de hermetische en de mechanistische filosofie door totaal andere factoren werd gestuurd dan we zouden denken, en dat het nu vanzelfsprekend lijkende wetenschapsideaal het resultaat is van een maatschappelijk, politiek en religieus debat waarin ideologieën over mannelijke en vrouwelijke kenmerken een sleutelrol speelden.(p. 50)

De filosoof Francis Bacon (1561 – 1626) werd beroemd met zijn uitspraak dat de natuur moest worden onderdrukt door de wetenschap als het vrouwelijke door het mannelijke.

Volgens Francis Bacon was de geboorte van de moderne wetenschap eveneens The Masculin Birth of Time. De aartsvaders van de moderne wetenschap zagen hun specifieke benadering van de kennis dus al als wezenlijk geslachtsbepaald en mannelijk. (...) De natuur – “Terra Mater”, “Moeder Aarde” – [werd] als vrouwelijk voorgesteld; een natuur die bedwongen en onder controle gebracht moest worden, gedegradeerd tot producerende machine en grondstoffenleverancier. (Verheyen, 2013, Patriarchaat en Dominantie, para. 2)

Het is te overwegen om ook de waarde van kennis uit andere dan de eigen vertrouwde kennisvelden serieus te nemen. Dat houdt in dat we opnieuw naar de grondslagen van het westers denken kijken en deze heroverwegen, omdat ze wellicht gebaseerd zijn op een irrationele uitsluiting van andere praktijken. Cornelis (1998) omschrijft rationaliteit als “een logische stabiliteitslaag in de cultuur die vele gedaanten, ja zelf een oneindig aantal gedaanten kan aannemen” (p. 491) en hij beschouwt het als een begrip dat een sociaal ‘erbij horen’ definieert in onderscheid met het begrip irrationeel dat “een sociale uitsluiting weergeeft op grond van het wetenschappelijke regelsysteem van een bepaald moment” (p. 483).

In dit essay wordt voorgesteld te zoeken in de richting van de ‘omkering’ van een ontologische naar een ethische oriëntatie om ruimte te kunnen maken voor uitgesloten praktijken. Maar voordat we zover zijn (in deel IV) gaan we eerst nog verder terug in de tijd, weer een stap dieper terug naar de bronnen van het westers denken. We gaan terug naar het ontstaan van het onderscheid van ‘geloof’ en ‘weten’ en onderzoeken welke cruciale momenten in de geschiedenis tot het onderscheid zoals we dat nu kennen hebben geleid.

1.3 Geloof en weten

Vraag: waaraan denk je bij ‘geloof’ en ‘weten’?

Ik vermoed dat veel mensen bij geloof denken aan religie en bij weten aan wetenschap. Maar misschien zijn er ook mensen die bij geloof óók aan wetenschap denken – is de objectiviteitsclaim van de wetenschap immers niet gebaseerd op geloof? – en bij weten aan een oude benadering van kennis, die ‘ware kennis’ als vorm van innerlijk weten beschouwt. Die oude benadering wordt gnosis genoemd:

Gnosis is ten diepste zelfkennis: kennis van wie de mens ten diepste is. Het wordt ook kennis van het hart genoemd. Het gaat hierbij niet om cognitieve kennis, maar om een diep innerlijk weten. (De Jong, 2013, p. 12; meer over gnosis in De Jong, 2012)

Het gaat dus niet om kennis die op grond van een wetenschappelijk experiment ‘waar’ bevonden is, maar om een intuïtief zeker weten, gebaseerd op diep inzicht: een existentiële ervaring.

Het overdenken van de verhouding tussen beide benaderingen van kennis komen we al tegen in de oudheid. Plato (ca. 427 – 347 v.c.) onderscheidt epistème en doxa. Epistème is noodzakelijk ware kennis en wel van eeuwige ideeën. Doxa is schijnkennis, namelijk van de dingen om ons heen, de fenomenen. Doxa betreft meningen, gemeenschappelijke overtuigingen, die zowel waar als onwaar kunnen zijn. We komen aan schijnkennis door tussenkomst van onze zintuigen. Esoterische bronnen vereenzelvigen de epistème van Plato met gnosis. Er wordt bij aangetekend dat Plato er niets over opschreef, omdat ware kennis zich niet aan papier laat toevertrouwen. Alleen door het contact tussen leraar en leerling kan de vonk van ware kennis overspringen (Thackara, 1987).

Bij Aristoteles (384 – 322 v.c.), leerling van Plato, neemt epistème, ware kennis, de vorm aan van wetenschappelijke kennis. Hij onderscheidde het van phronèsis, ‘praktische kennis’, bijvoorbeeld over wat het beste te doen in een bepaalde situatie. Op de filosofieën van Plato en Aristoteles komen we later uitgebreid terug. Hier volstaat het aan te geven hoe zij over ‘ware kennis’ dachten. Bij Plato ging het om diep inzicht in de ware aard der dingen en bij Aristoteles om kennis die wetenschappelijk betrouwbaar was.

We maken nu een grote sprong in de tijd voorwaarts naar een filosoof die wel wordt beschouwd als ‘vader van de moderne wetenschap’, René Descartes (1596-1650). Ook Descartes worstelde met de vraag wat we zeker kunnen weten en op grond waarvan. Hij vroeg zich af: is er een fundament waarop alle kennis rust? Iets wat zo zeker is, dat alle andere kennis daarop voortbouwt? Hij schrijft in zijn boek ‘Verhandeling over de methode’ dat hij geen beter verstand heeft dan andere mensen, maar dat hij wel op jonge leeftijd een inzicht kreeg dat hij graag met anderen deelt. Achttien jaar werkte hij om zijn ideeën op papier te krijgen. Hij was tot zijn inzicht gekomen door bij wijze van experiment, alles in twijfel te trekken. Door filosofen na hem wordt het ‘een methodische twijfel’ genoemd, waaraan mijns inziens een existentieel moment niet kan worden ontzegd.

Descartes twijfelde aan alles, in het bijzonder aan de betrouwbaarheid van de menselijke waarneming. Houden onze zintuigen ons niet steeds voor de gek? Is er geen demon die onze zintuigen illusies voorspiegelt? Hoe weet je dat, als je je ogen dichtdoet, de wereld er nog is? Hoe kan je zeker weten of de wereld geen droom is? Hij dacht: ‘twijfel is een vorm van denken, dus dat ik denk is zonder meer waar’. Hij vatte zijn inzicht samen met de woorden Cogito ergo sum; ‘ik denk dus ik ben’. Het werd het fundament waarop hij zijn filosofie bouwde, een zekerheid.

Descartes was een rationalist. Het rationalisme legt het primaat van kennis bij het denken; de filosofische benadering die het primaat van kennis legt bij de zintuiglijke ervaring, bij de empirie, wordt empirisme genoemd. Descartes geloofde dat zekerheid niet via het lichaam en de zintuigen maar in het denken was te vinden. Daardoor ontstond er in zijn denken een kloof tussen lichaam en geest. De geest zat in het lichaam als een spook in een machine. Aan Descartes en de denkrichting die hij vertegenwoordigt, hebben we het dualisme van lichaam en geest te danken, dat in onze tijd nog altijd veel bijval vindt.

De breuk tussen ‘geloof’ en ‘weten’ in de zin van ‘religie’ en ‘wetenschap’ ligt echter niet daar waar het moderne denken (bij Descartes) aanving. In de tijd dat Descartes leefde en tot ver daarna, waren religie en wetenschap nauw met elkaar verbonden. Descartes zelf was een gelovig man, die uit het bestaan van een God het bestaan van de wereld afleidde. De breuk tussen ‘geloof’ en ‘weten’ ligt eerder waar de geïnstitutionaliseerde religies hun bewuste verwantschap met ‘gnosis’ verloren. Voor wat betreft het christendom gaat het om het moment waarop de kerk en de gnostiek elkaar gingen bestrijden (eerste eeuwen christelijke jaartelling).

Gnostiek is een verzamelterm voor geloofssystemen die de weg van de gnosis willen beschrijven. (...) Waar we een verbinding aantreffen tussen het christendom en de gnostiek, kan worden gesproken van christelijke gnostiek of van gnostisch christendom. (De Jong, 2013, pp. 11-12)

Niet alleen de kerk is dus christelijk geïnspireerd, ook de gnostiek kan dat zijn. In de strijd trekken tradities die gnosis (h)erkennen als legitieme vorm van kennis, zich terug in de woestijn en hun wijsheid maakt geen deel meer uit van de gevestigde religieuze macht (Nataraja, 2008, pp. 192-193). Binnen de zich ontwikkelende wetenschap heeft dit een eenzijdige aandacht voor extern-objectieve wetenschapstradities tot gevolg, ten nadele van “intern-subjectieve wetenschapstradities, deze laatste zoals vertegenwoordigd door tradities als yoga en het zenboeddhisme” (Verbeek, 2012, p. 64).

Wat ons onderzoek naar geloof en weten ons heeft opgeleverd is samengevat drieledig:

• het heeft ons het inzicht gegeven dat een wetenschapsbenadering die vooronderstelt dat wetenschappelijke kennis ‘objectief’ verwijst naar ‘werkelijkheid’ kan worden beschouwd als vorm van geloof (zij het geen religieus geloof) óf als een rationele beweging die zijn rechtvaardiging vindt in het ‘zeker weten’ van Descartes – en hoe zeker is dat?
• ook heeft het ons doen inzien dat er een onderscheid is tussen een ‘zeker weten’ gebaseerd op een diep innerlijk weten en een ‘zeker weten’ gebaseerd op het wetenschappelijk experiment, en
• tenslotte is ons opgevallen dat geloof en zeker weten dichter bij elkaar liggen dan oude controversen doen vermoeden.

Ook bij Plato en Aristoteles zagen we al een worsteling met de verhouding tussen kennis gebaseerd op diep inzicht en kennis die wetenschappelijk betrouwbaar werd bevonden. De controverse is terug te voeren op de kenmerken van het rationele denken zelf. In de volgende paragraaf gaan we op zoek naar de geboorte van de westerse rationaliteit en onderzoeken haar kenmerken.

1.4 Geboorte van de rationaliteit

Het rationeel denken is geboren uit het mythisch denken. De bronnen waarover we beschikken om de gebeurtenissen rond die tijd te kunnen reconstrueren, stammen uit een latere tijd. We gaan terug naar de eerste eeuwen van onze jaartelling en horen daar een stem:

Ik werd vanuit kracht gezonden

en ik ben gekomen tot hen die zich op mij bezinnen;

en ik ben gevonden onder hen die naar mij zoeken.

Kijk naar mij, jullie die mij overdenken,

en jullie toehoorders, luister naar mij.

Jullie die op mij wachten, neem mij tot je,

en verban mij niet uit je zicht.

En laat je stem mij niet haten, noch je gehoor.

Wees niet onwetend van mij, nergens en nimmer:

Wees op je hoede; wees niet onwetend van mij!(Van der Meer, 2008, p. 348)

Deze woorden worden gesproken door 'Donder: volmaakt bewustzijn'. Haar naam wordt in de oude teksten echter niet altijd genoemd. De godsdiensthistorica en theologe Annine van der Meer (1953) noemt haar Sophia. Het is één van de namen van de godin; een oerprincipe dat zich in verschillende gedaanten en onder verschillende namen voordoet. Sophia is haar naam in de joods-christelijke traditie.

Rationaliteiten

Er kwam een moment dat men vergat dat Sophia, vrouwe wijsheid, een godin was. Dat is wanneer de mens gaat denken. Met 'denken' wordt in dit verband het rationeel denken bedoeld. Er wordt afscheid genomen van het mythisch denken en van de godin. In de monotheïstische religies wordt er nog maar één god aanbeden, een mannelijke god. In de wijsbegeerte verlangt men naar wijsheid, maar men is vergeten wie Sophia is (de naam Sophia betekent wijsheid; filosofie betekent ‘houden van wijsheid’, houden van Sophia).

Het klassieke beeld van het ontstaan van de filosofie is het volgende:

Er was eens een Griekse filosoof, genaamd Thales, die zich afvroeg wat de oorzaak van de wereld en het uitspansel was. Nu hadden de Griekse mythedichters zich deze vraag ook al gesteld. Maar Thales zocht als eerste naar een rationeel antwoord op de kwestie. Daarmee was de filosofie dus in Griekenland geboren. Vervolgens werd de wijsgerige fakkel via Rome overgedragen naar Europa. (Bor, 2011, p. 9)

De tijd waarin het rationeel denken opkomt, ca. 600 à 500 voor onze jaartelling, wordt de axiale tijd of spiltijd genoemd (Van der Meer, 2008, p. 36; Bor, 2011, p. 10). In India verkondigde de Boeddha zijn leer, in China traden Lao-Tse en Confucius naar voren en in Griekenland komen we rond die tijd de filosoof Socrates tegen (Jaspers, 2011). Alle vier de denkers staan aan het begin van een andere denkrichting. De Boeddha stond aan het begin van het boeddhisme, Lao-Tse aan het begin van het taoïsme, Confucius aan het begin van het Confucianisme en Socrates aan het begin van de westerse wijsbegeerte. Alle drie de denkrichtingen (waarbij ik Lao-tse en Confucius beiden beschouw als vaders van de Chinese filosofie) geven een ander antwoord op de vraag hoe mensen zich verhouden tot de hen omringende wereld. Maar ook de Vedische leer mag in dit overzicht niet ontbreken. Elk van de vier denkrichtingen heeft zijn eigen rationaliteit: zijn eigen manier om zich tot de zich omringende werkelijkheid te verhouden.
Bor (2011) verzet zich tegen het klassieke beeld van het ontstaan van de filosofie:

Niet dat India en China geen denkers hadden gehad, zo gaat de vertelling verder. Maar hun denken was slechts een voorgeschiedenis van de echte geschiedenis van het denken, die in het Griekenland van Thales begon. (…) [Maar] is Griekenland de geboorteplaats van de filosofie? Nee, driewerf nee! De filosofie is min of meer gelijktijdig in India, China en Griekenland ontstaan, in wat wel de Spiltijd is genoemd. De denktradities die zich er ontwikkeld hebben doen niet voor elkaar onder wat betreft rijkdom en diepgang. (Bor, 2011, pp. 9-10)

Als ik mijn leerlingen over het moment in de geschiedenis vertel waarop de verschillende denktradities zijn ontstaan, dan doe ik dat door er een bloempot bij te nemen waarvan ik zeg: ‘dit is de waarheid’. De leerlingen noemen er de eigenschappen van: ze is mooi, er kan wat in, je kunt haar aanraken. Altijd is er wel een leerling die zegt: “Kan-ie ook stuk?” Om dat te illustreren, laat ik de pot uit mijn handen vallen. Dat is een moment dat indruk maakt. De pot aan scherven, de waarheid stuk.

Zo moet dat ook zijn gegaan in de axiale tijd. Als we de bronnen mogen geloven, leefden de mensen in een bewustzijn dat gekenmerkt werd door een eenheidsdenken. De werkelijkheid werd niet in stukjes uiteengerafeld om haar te kunnen kennen. De waarheid, de wijsheid van Sophia, werd overgeleverd in de vorm van mythen, die de mensen hun verhouding tot de wereld leerden kennen. Het mythisch bewustzijn hebben we achter ons gelaten. Het heeft plaatsgemaakt voor verschillende rationaliteitsopvattingen die, zoals gezegd, ten grondslag liggen aan verschillende denktradities, zoals het Westers denken, het Boeddhistisch denken, het Chinese denken en het Vedisch denken. Het zijn alle andere ‘scherven’ van de waarheid die stuk is gevallen. In een schema ziet dat er als volgt uit (zie afbeelding 2):

Afbeelding 2. De geboorte van vier rationaliteiten

Volgens de westerse rationaliteit moet het denken aan vier elementaire denkwetten voldoen:

1. Het beginsel van niet-tegenspraak: wat ‘is’ kan niet tegelijkertijd en in hetzelfde opzicht ‘niet-zijn’;
2. Het beginsel van identiteit (a=a);
3. Het beginsel van de uitgesloten derde (tussen zijn en niet-zijn van hetzelfde iets bestaat geen derde);
4. Het beginsel van voldoende grond (voor alles is een oorzaak).

De eerste van deze denkwetten werd geformuleerd door Aristoteles, de andere denkwetten zijn hieraan later toegevoegd (Störig, 2011, pp. 189-190). Ze geven uitdrukking aan het denken in dichotomieën waarover Luc Stevens sprak (10 september 2014).

‘Zuiver denken’ wordt volgens de westerse rationaliteit daardoor gekenmerkt, dat tegendelen volstrekt anders zijn en elkaar niet overlappen. De Chinese leer verschilt hiervan fundamenteel, daar deze als uitgangspunt heeft dat tegendelen altijd iets van elkaar hebben en elkaar nooit helemaal buitensluiten (yin bevat altijd iets van yang en yang altijd iets van yin). De Boeddhistische leer gaat ervan uit dat concepten en woorden ons gevangen houden in een wereld van illusie, waaruit we ons kunnen bevrijden door inzicht in onze identificatie met die concepten. De Vedische leer kent een vergelijkbaar uitgangspunt, maar verschilt met de Boeddhistische leer ten aanzien van de opvatting van de menselijke ziel (de atman); deze kan niet sterven en kan één worden met het eeuwig Brahman, zoals een druppel kan opgaan in de oceaan. In het boeddhisme is de menselijke ziel net als alles een illusie.

De westerse filosofie is in haar begintijd door de oosterse wijsheidstradities beïnvloed en andersom. Later verliezen de tradities elkaar uit het oog. In de Vroegmoderne Tijd (17e en 18e eeuw) zijn er westerse denkers die de oosterse wijsbegeerte herontdekken. Ook tegenwoordig is er een hernieuwde aandacht voor oosterse filosofieën (Bor, 2011). Meer en meer wordt onderkend dat de westerse filosofie tot een eenzijdige benadering van de werkelijkheid heeft geleid.

Slotwoord

In een wereld die velen ervaren als bedreigd door wat een ‘crisis’ wordt genoemd, in bijvoorbeeld economie, ecologie, religie, politiek en onderwijs, ligt naar mijn idee zowel een uitdaging als uitnodiging om ons concept van kennis te herzien. Een concept van kennis dat de heelheid en onze verbondenheid met de wereld waarin we leven als uitgangspunt neemt en niet de verdeeldheid en een (geconstrueerde) ‘afstand’ tot de ons omringende werkelijkheid, geeft in mijn beleving toegang tot een heel andere praktijk. Niet alleen de wetenschapspraktijk zal er door veranderen, maar ook andere praktijken die zich op wetenschap baseren, waaronder de onderwijspraktijk. Ik vind het belangrijk dat er in het onderwijs aandacht is voor de bronnen en de kenmerken van de westerse rationaliteit in onderscheid met andere vormen van rationaliteit. Dat betekent bijvoorbeeld ruimte voor een concept van ‘meervoudige rationaliteit’ (Cornelis, 1998, p. 489), waardoor ook leerlingen die zich verwant voelen met andere vormen van rationaliteit dan de vigerende, zich in het onderwijssysteem gekend voelen. Ik zie het als stappen op weg naar een wereld die we (opnieuw) als ‘heel’ ervaren.

Samenvatting

Het wetenschappelijk kennisideaal is historisch gegroeid en heeft geleid tot een niet langer houdbaar objectiviteitsideaal. Drie momenten markeren de ontstaansgeschiedenis van wetenschappelijke kennis:

1. de axiale tijd of spiltijd, ca. 600 à 500 v.c., de tijd waarin het rationeel denken opkomt en het eenheidsdenken wordt achtergelaten; ook verliezen oosterse en westerse kennisopvattingen elkaar gaandeweg uit het oog;
2. de tijd waarin gnosis als legitieme vorm van kennis niet meer wordt (h)erkend door religieuze autoriteiten, de eerste eeuwen van de christelijke jaartelling, en tradities die dat wel doen ondergronds gaan;
3. de tijd waarin de wegen van de mechanistische filosofie enerzijds en de hermetische filosofie en alchemie anderzijds zich scheiden, 16^e en 17^e eeuw, en ‘kennis’ bewezen moet kunnen worden om ‘waar’ te zijn.

Bepleit wordt om het westers kennisconcept te herzien; de huidige crisis geeft daartoe aanleiding.

Vragen

1. Hoe kan aandacht voor een concept van ‘meervoudige rationaliteit’ in de onderwijspraktijk gestalte krijgen? Te denken valt aan het bieden van inzicht in de wordingsgeschiedenis van het westerse kennisideaal bij vakken als filosofie, levensbeschouwing, godsdienst, geschiedenis en kunst. Ook kunnen leerlingen die geen aansluiting vinden bij het huidige onderwijssysteem gecoacht worden vanuit het besef dat de westerse rationaliteit waarop het huidige onderwijssysteem is gebaseerd, alternatieven kent. Welke mogelijkheden zie je binnen jouw school om, indien gewenst, een dergelijk concept concreet vorm te geven?

2. Gnosis is ten diepste zelfkennis. Meditatie is een weg om daartoe te komen. De beoefening van meditatie binnen het onderwijs is een praktische invulling van de mogelijkheid om ook andere vormen van kennisverwerving dan alleen het gangbaar wetenschappelijke, binnen het onderwijs een plaats te geven. Welke mogelijkheden zie je binnen jouw school om, indien gewenst, voor een dergelijke praktijk ruimte te scheppen?

3. De controverse uit de 16^e en 17^e eeuw tussen de mechanistische filosofie enerzijds en de hermetische filosofie en alchemie anderzijds, leeft tot op de dag van vandaag voort. We komen haar tegen in het onderscheid tussen bijvoorbeeld ‘reguliere’ en ‘alternatieve’ of ‘complementaire’ geneeskunde. Hoe kunnen wij onze leerlingen zo onderrichten, dat zij open doch kritisch met verschillende vormen van kennis leren omgaan?

Frederike de Jong is filosoof, schrijfster en docent. Sinds 2002 is ze werkzaam in het onderwijs en geeft ze godsdienst- en filosofielessen. In 2014 haalde ze haar eerstegraads bevoegdheid filosofie aan de Universiteit Utrecht. De Jong heeft zich verdiept in allerhande levensoriëntaties. Ze schreef de boeken: De wijsheid van Sophia en Ik schenk je een vrucht van de boom van leven. Dit essay is tot stand gekomen mede dankzij de bijdrage van collega Tole Emmelot, met wie Frederike vele inhoudelijke gesprekken heeft gevoerd.

U kunt dit essay verder lezen via...
 

deel 2: Wat is kennis: eigen levensweg

deel 3: Wat is kennis: heenweg

deel 4: Wat is kennis: conclusie: ethische oriëntatie

Literatuur

• Bor, J. (2011). Een (nieuwe) geschiedenis van de filosofie. Amsterdam: Bert Bakker.
• Cornelis, A. (1998). Logica van het gevoel: Filosofie van de Stabiliteitslagen in de Cultuur als Nesteling der Emoties. Amsterdam: Stichting Essence.
• Hofman, O. (20 juni 1996). Filosoof Nicholas Wolterstorff ziet wel wat in christelijke wetenschap. Geraadpleegd op http://www.trouw.nl/tr/nl/4512/Cultuur/archief/article/detail/2577257/1996/06/20/Filosoof-Nicholas-Wolterstorff-ziet-wel-wat-in-christelijke-wetenschap.dhtml
• Jaspers, K. (2011). Socrates, Boeddha, Confucius, Jezus: De maatgevende mensen. Utrecht: Bijleveld.
• Jong, F. de (2012). De wijsheid van Sophia: Hoe mannen en vrouwen hun balans terugvinden. Delft: Elmar.
• Jong, F. de (2013). Ik schenk je een vrucht van de boom van leven: De dynamiek van de vrouwelijke waarheid; Inwijdingskennis openbaar. Delft: Elmar.
• Leezenberg, M. & Vries, G. de (2012). Wetenschapsfilosofie voor geesteswetenschappen. Amsterdam: Amsterdam University Press.
• Kuhn, T. (1987). De structuur van wetenschappelijke revoluties. Meppel: Boom.
• Nataraja, K. (2008). Dans met je schaduw: Integratie van het Ego en van het Zelf  op het Spirituele Pad; Meditatie vanuit de christelijke traditie. Averbode: Altiora Averbode.
• Meer, A. van der (2008). Van Sophia tot Maria: De wedergeboorte van de verborgen Moeder in de 21ste eeuw. Geesteren: A3 boeken.
• Radder, H. (1984). De materiële realisering van wetenschap: Een filosofiese visie op de experimentele natuurwetenschappen, ontwikkeld in diskussie met Habermas. Amsterdam: VU Uitgeverij.
• Störig, H. J. (2011). Geschiedenis van de Filosofie. Houten: Spectrum.
• Thackara, W. (1987). De gnosis volgens Plato. Geraadpleegd op http://www.theosofie.net/sunrise/sunrise1987/janfeb1987/gnosis.html.
• Verbeek, G. (2012). Actieonderzoek in het kwadraat. In Verbeek, G & Smit, B. (Ed.). Rechtvaardig onderwijs: Slotakkoord lectoraat Petra Ponte ‘Gedrag en onderzoek in de educatieve praxis’. Den Haag: Boom Lemma.
• Verheyen, L. (2013). Het dualisme voorbij. Ecofeminisme en ethiek. Geraadpleegd op https://leenverheyen.wordpress.com/tag/francis-bacon/ 

Afbeeldingen

Afbeelding 1. Empirische cyclus: gebaseerd op Boekstad & Schwab, n.d..
Afbeelding 2.
Socrates: http://www.lerenfilosoferen.nl/home/socrates
Boeddha: http://www.museumkennis.nl/lp.rmv/museumkennis/i000997.html
Veda’s: http://plazilla.com/page/4295045222/het-geloof-hindoeisme
Lao-Tse: http://nl.wikipedia.org/wiki/Laozi
Confucius: http://nl.wikipedia.org/wiki/Confucius

Jaartallen: wikipedia