Ervaring vormt

18 november 2022

Hester IJsseling gaat met collega’s van het lectoraat Professionaliseren met hart en ziel (Thomas More Hogeschool) op zoek naar de pedagogische dimensie van de onderwijspraktijk – ook wel, de ‘ziel’ van het onderwijs. Wat verstaan we daaronder en wat vraagt dat van ons? Dit blog is van docent-onderzoeker Jos van den Brand, over omgaan met de dood en de 11-jarige Nick, wiens vader besloot uit het leven te stappen. Nick wil daar een spreekbeurt over geven.

In het voorjaar bezoek ik de Amerikaanse oorlogsbegraafplaats Henri Chapelle in Homburg in België, niet ver van de Nederlandse grens. We huren met vrienden een huisje in Sippenaeken om te fietsen en te wandelen in dit heuvelachtige gebied. Niemand heeft zin om mee te gaan naar de begraafplaats.

Op de begraafplaats zie ik rijen witte kruisen met namen van mannen die hun leven gaven om nazi-Duitsland te verslaan. Het is tientallen jaren na hun dood. Zonen van moeders en vaders. Bij enkele graven ligt een bloem. Stilte.

Voor mijn onderzoek Dood in de klas interview ik leerkrachten, kinderen en ouders. Er zijn niet alleen ouders die kinderen verliezen, maar ook kinderen die hun vader of moeder verliezen. Een van deze kinderen is Nick. De vader van Nick heeft suïcide gepleegd, het is helemaal niet zo lang geleden gebeurd, en nu wil Nick, 11 jaar oud, er een spreekbeurt over geven. Volgens zijn moeder wil hij zelf beter begrijpen waarom zijn vader uit het leven is gestapt.

Zijn moeder twijfelt. Nick is geen prater, het is een lastig onderwerp en wat als hij een onvoldoende krijgt. Ze overlegt met zijn meester. Hij steunt Nick. De klas zal geen tips en tops geven na afloop van zijn spreekbeurt en Nick zal een goed cijfer krijgen.

Samen met zijn moeder bereidt Nick zijn spreekbeurt voor. Op YouTube vinden ze de verfilming van I Had a Black Dog: His Name was Depression van Matthew Johnstone. De titel van het boek verwijst naar Churchill die als kind last heeft van sombere periodes. Zijn nanny’s zeggen dat hij dan last heeft van een black dog.

Moeder haalt Nick op uit school op de middag dat hij zijn spreekbeurt heeft gehouden. Kinderen uit zijn klas rennen op haar af, zeggen dat het superknap is dat Nick een spreekbeurt hield over zijn vader. Ze begrijpen dat zijn vader het moeilijk had. Nick zegt dat hij een acht heeft voor zijn spreekbeurt.

De Duitse filosoof Gadamer schrijft in zijn boek Waarheid en methode dat er twee type ervaringen zijn. Het ene type is de positieve ervaring die verwachtingen bevestigt en het andere type is de negatieve ervaring die verwachtingen tegenspreekt. Verder stelt Gadamer dat we door ons te verhouden tot negatieve ervaringen worden gevormd, we leren iets. Nick wordt gevormd door zich te verhouden tot de onverwachte dood van zijn vader en het houden van een spreekbeurt is daar onderdeel van.

Er is nog iets wat pedagogen van Gadamer overnemen. Volgens Gadamer is er geen specifieke methode om met deze situaties om te gaan. Wat een leraar nodig heeft is tact. Onder tact verstaat Gadamer ‘een fijngevoeligheid voor situaties, waarover we geen kennis uit algemene principes bezitten.’

In de bovenstaande casus voelt de leraar aan dat hij Nick moet steunen in zijn streven om een spreekbeurt te houden over de dood van zijn vader. Hij neemt het voor Nick op, beseft dat het niet om een echte spreekbeurt gaat, maar dat Nick iets is overkomen en dat hij uitdrukking wil geven aan zijn verdriet door het houden van de spreekbeurt. Voor de leraar is het pedagogische op dit moment belangrijker dan het toetsen van spreekvaardigheid.

Ik rijd terug van de begraafplaats naar ons vakantiehuis. Op het zonnige terras, met uitzicht op het Geuldal, zitten mijn vrouw, kinderen en vrienden. De stemming is opgewekt. Er is koffie met Limburgse vlaai. In het licht van de dood besef ik hoe kostbaar dit klein geluk is.

Jos van den Brand is docent-onderzoeker bij het lectoraat Professionaliseren met hart en ziel van de Thomas More Hogeschool in Rotterdam. Op dit moment werkt hij aan de afronding van zijn postdoc-project Het pedagogisch handelen bij een sterfgeval in de klas.

Bron
Gadamer, H.G. (2014). Waarheid en methode. Nijmegen: Vantilt.

Deze blogserie is een bijdrage van het lectoraat Professionaliseren met hart en ziel, een onderzoeksgroep onder leiding van Hester IJsseling, bestaande uit leraren en lerarenopleiders. Samen zijn wij op zoek naar de pedagogische dimensie van de onderwijspraktijk – ook wel, de ‘ziel’ van het onderwijs. Wat verstaan we daaronder en wat vraagt die van ons? De onderwijspraktijk kent allerlei formele structuren en modellen die houvast en overzicht geven, maar in de ervaring van alledag gebeuren aldoor dingen die onze plannen doorkruisen. Die gebeurtenissen plaatsen leraren voor de vraag: wat ga jij doen? Ze confronteren je met je uniciteit en onvervangbaarheid, als leraar en als mens. Een belangrijk aspect van pedagogische professionaliteit lijkt het vermogen af te stemmen en in te spelen op het onverwachte en onbeheersbare. In die context spreken we van een pedagogiek van onderbreking en verbinding. De komende weken geven we in een serie blogs een inkijkje in wat ons als onderzoekers aan het hart gaat.