Zonder bezieling gaat het niet

23 november 2022

In hun boek “Bezield onderwijs” hebben pedagogen Gerdien Bertram-Troost en Siebren Miedema achttien eerder verschenen essays van hun hand over vorming, levensbeschouwing en burgerschap, gebundeld. Uiterst actueel, want waar het onderwijs volgens hen draait om de persoonlijke en maatschappelijke ontwikkeling van leerlingen, staat dit ook steeds meer onder druk. De toegenomen beheersdrang en de vereconomisering van het onderwijs hebben ervoor gezorgd dat er steeds minder ruimte is om de brede vorming van kinderen en jongeren te stimuleren. De auteurs hopen met deze bundel een bijdrage te leveren aan het maatschappelijke en politieke debat over ons onderwijs, vanuit de wens dat alle scholen gekenmerkt worden door bezieling. ‘Bezield om niet alleen als individu, maar ook als (school)gemeenschap het goede te zoeken voor mens en samenleving.’

NIVOZ-redacteur Rikie van Blijswijk las het boek en had daarbij bijzondere aandacht voor het thema ‘burgerschap, diversiteit en inclusiviteit’, passend bij het jaarthema 2022-2023 van stichting NIVOZ ("De betekenis van verschil. Over inclusief onderwijs en het handelen van de leraar") én bij de onderwijsavond die Gerdien Bertram-Troost hierover zal verzorgen in juni 2023. Dit schooljaar denken we na over wat het betekent om verschillen te erkennen en te waarderen voor de school, de opleiding en de leraar zelf. Welke waarden worden zichtbaar in de essays uit deze bundel over bezield onderwijs?

Dialoog en ontmoeting
Siebren Miedema trapt het thema af met een essay over pedagogiek versus populisme, ingegeven door de verkiezingsoverwinning van Donald Trump in 2016. Ook in Nederland wordt nu de vraag gesteld of een rechts-populistische meerderheid mogelijk is. Miedema stelt vervolgens de vraag wat de pedagogiek in onderwijs en opvoeden kan stellen tegenover rechtspopulisme en een verdeelde samenleving.

‘De kern van wat ik karakteriseer als interlevensbeschouwelijke en interculturele burgerschapsvorming op alle scholen, is dat alle leerlingen/studenten op alle scholen worden toegerust om om te leren gaan met culturele, etnische en levensbeschouwelijke pluraliteit. Dat begint binnen het mini-democratische speelveld van de school/opleiding’, aldus Miedema. Om te vervolgen met hoe dat mogelijk wordt: ‘Dialoog en ontmoeting, goed luisteren naar de ander en respect en begrip tonen voor diens opvatting kan een bijdrage leveren aan het voorkomen van conflicten tussen bevolkingsgroepen of het buitensluiten van ‘de anderen als anders’, als minderheid of als migrant. Zulke burgerschapsvorming op scholen gaat uit van een pedagogische benadering.’

Hoop
In het essay “De pedagogiek van de hoop is uiterst actueel” gaat het om de vele pedagogen en opvoeders die in de ogen van Miedema hoopdragers zijn, omdat ze samen met de jeugd gericht zijn op het heden en de toekomst. Die pedagogiek van de hoop moet concreet worden, om ervoor te zorgen dat jongeren er wederom bij horen en ertoe doen. Miedema haalt het onderzoek van Micha de Winter aan, die zich af heeft gevraagd hoe het toch komt dat sommige geradicaliseerde jongeren extreme idealen ontwikkelen en bereid zijn tot extreem geweld. De conclusie is dat deze jongeren de wereld als onrechtvaardig en verrot ervaren. Een andere conclusie is dat niemand het radicaliseringsproces onderbreekt (zie Meirieu). Cruciaal hierin is, in de ogen van Miedema, dat de pedagogische partners (ouders en scholen) gezamenlijk acties ondernemen. De kritische noot hierbij is dat het sociale aspect van de pedagogiek uit beeld is geraakt, hoewel Dewey en Langeveld ons al leerden dat individualiteit en socialiteit twee onlosmakelijke kanten van de persoonsvorming van jongeren zijn. En dat is precies de opbrengst die burgerschapsvorming, aandacht voor mensenrechteneducatie en het sociaal-emotionele aspect en de levensbeschouwing beogen.

Dwarsliggers
In “Opvoeding tot weerbaarheid en zo de stilte verbreken” ziet Miedema aanknopingspunten voor opvoeding, vorming en onderwijs met de 29^e Abel Herzberglezing van Sigrid Kaag in 2018. Zo benoemt Kaag daarin dat er zowel positieve als negatieve stiltes zijn. In die laatste weten we wel veel en horen we ook veel over een thema of een persoon, maar voor het gemak doen we er het zwijgen toe. We hebben het er liever niet over. Ze roept op om die stiltes te verbreken en Miedema denkt daarbij aan Lea Dasberg, die, trouw aan haar principes, overtuigingen en tradities, de bezetter de voet dwars zette en dagblad Trouw oprichtte. De pedagogiek van de hoop, voor altijd vastgeknoopt aan Dasberg, laat kinderen zien dat de wereld beter kan worden dan hij is en dat zij daarin een belangrijke opdracht hebben.

Welke ruimte is er om een afwijkende mening te hebben?

Geborgenheid
Het thema ‘burgerschap, diversiteit en inclusiviteit’ dat een appel doet op de bezieling van de leraren in het onderwijs, gaat verder met een essay van de hand van Gerdien Bertram-Troost: “Zingevingsvragen zijn cruciaal in de burgerschapsles”. De aanleiding is de moord op de Franse leraar Samuel Paty en de daaruit voortvloeiende vraag hoe om te gaan met uiteenlopende visies en meningen van zowel docent(en) als leerlingen. Welke ruimte is er om een afwijkende mening te hebben?

Uit onderzoek blijkt dat het wel meevalt met tegenstrijdige meningen in de klas en Bertram-Troost pleit er dan ook voor om met elkaar in gesprek te blijven,  juist ook in klassen waar iedereen het eens lijkt te zijn. Daardoor raken leraren en leerlingen aan elkaar gewend en kunnen ook lastigere onderwerpen aan de orde komen. Kernpunt voor de auteur is dat jongeren zich geborgen weten, een meer pedagogisch geladen begrip dan zich “veilig” voelen.

Hoe is het gesteld met leerlingen die veel potenties hebben, maar weinig geld?

Dromen en idealen
In een ander essay schrijft Gerdien Bertram-Troost over maatschappelijke  vraagstukken als corona en de groei van de kansenongelijkheid, en #blacklivesmatter, die aan de orde komen in het vak Diversiteit en Goed Onderwijs, dat zij verzorgt op de Vrije Universiteit Amsterdam. Ze zoekt daarin een balans tussen deze heftige thema’s en de dromen en idealen van de studenten, die zij zeker niet mogen verliezen. En dat deze studenten dromen en idealen hebben, valt haar wel op. Het ideaal van een school waar iedereen welkom is, leeft sterk en ook het ideaal van samenleven, respect en gelijkwaardigheid. De praktijk blijkt echter weerbarstiger. Met behulp van de documentaire “Karim pakt zijn kans” gaat de auteur op zoek naar antwoorden op vragen als: hoe is het gesteld met leerlingen die veel potenties hebben, maar weinig geld? In het boek Mijn ontelbare identiteiten van Sinan Çankaya stelt hij dat sociale problemen, die bijvoorbeeld samenhangen met armoede, tot integratieproblemen worden gemaakt. Het is daardoor van belang om aandacht te geven aan hoe studenten zelf aankijken tegen ‘verschil’ en ‘anders zijn’.  ‘De dromen van de studenten inspireren Bertram-Troost om zich samen met hen en vele anderen, verder in te zetten voor ‘inclusief onderwijs’ waarin ieder kind, iedere jongere en iedere student werkelijk gezien en behandeld wordt als volwaardig medemens.’

Waardering
Het laatste essay in het thema “Burgerschap, diversiteit en inclusiviteit” gaat over de term ‘lager opgeleid’ in het onderwijs. Daarmee wordt dan vaker ‘praktisch opgeleid’ bedoeld, tegenover de theoretische opleiding die je dan tot een hoogopgeleide maakt. Siebren Miedema laat Marianne Zwagerman aan het woord, die voorstelt om de verschillende opleidingen aan te duiden met praktisch of theoretisch opgeleid. Er zijn meerdere oorzaken voor het slechte imago van het vmbo:

• Ouders zien vmbo-onderwijs niet als een opstap naar mbo en hbo
• vmbo wordt gezien als afvoerputje van het onderwijsbestel en leerlingen geven nogal eens aan dat zij negatief worden bejegend door hun leeftijdsgenoten.
• Inmiddels heet de theoretische weg van het vmbo op veel scholen weer mavo en dat trekt dan weer wel ouders/leerlingen aan, omdat zij hopen door te kunnen stromen naar b.v. havo.
• De vroege overgang op 12-jarige leeftijd van basis- naar vervolgonderwijs en de druk om vooral op een zo hoog mogelijk schooltype te komen maakt dat sommige jongeren toch moeten afstromen naar vmbo.
• De middenschool is nooit echt van de grond gekomen, maar er zijn nu interessante ontwikkelingen met de 10-14-scholen, om de overgang van basisonderwijs naar voortgezet onderwijs meer geleidelijk te laten verlopen.
• vmbo heeft leerlingen met gouden handjes, maar de ‘harde techniek’ wijkt op veel scholen voor de theoretische vakken.

Miedema: ‘Het lastige aan het onderscheid theoretisch en praktisch vind ik de scheiding die voorondersteld wordt. Vrijwel alle handelingspraktijken kenmerken zich nu juist door en samengaan van praktische vaardigheden met theoretische kennis en reflectie. Beide componenten zijn verbonden met een beroep. Ook het gebruik van algemeen en beroepsgericht geschoold lost terminologisch niet alles op.’ Toch stelt Miedema voor deze term te gebruiken tot er iets beters wordt gevonden om ‘tegemoet te komen aan het herstel van de maatschappelijke waardering voor het vakmanschap dat leerlingen op het vmbo kunnen verwerven.’

Tot slot
De essays uit deze zeer lezenswaardige bundel hebben mij geraakt. Het gaat over maatschappelijke thema’s waarmee we te maken hebben in relatie tot bezield onderwijs. Gerdien Bertram-Troost en Siebren Miedema wijzen op een weg die de moeite waard is om te verkennen en verder te verdiepen, waarbij aandacht voor de persoonlijke ontwikkeling van leerlingen en hun maatschappelijke ontwikkeling hand in hand gaan.

Zij koppelen levensbeschouwing en burgerschapsvorming aan elkaar, opdat in onderwijs leerlingen en studenten toegerust worden om als burgers volwaardig hun plek in de samenleving in te nemen. En dan gaat het om alle leerlingen!

Hun overdenkingen over weerbaarheid en de zorg voor de ziel van leerlingen, studenten en leerkrachten stemmen tot nadenken. Want ‘zonder bezieling gaat het niet in het onderwijs.’

Rikie van Blijswijk is verbonden aan NIVOZ-opleidingen. Ze is initiator en begeleider van de NIVOZ-Coalitie voor leraren en schoolleiders.

Bezield onderwijs: Vorming, levensbeschouwing en burgerschap, Gerdien Bertram-Troost & Siebren Miedema, Uitgeverij Noordboek, EAN 9789056159818