Wat is ruimte waard - boekbespreking

5 juni 2025

Wie als leraar deze boekbespreking van Marjolijn van Heemstra's "Wat is ruimte waard" leest, zal zich mogelijk afvragen: wat moet ik daarmee in mijn les, ook al gaat deze over duurzaamheid of aanverwante kwesties? Het is toch geen pedagogisch en al helemaal geen didactisch verhaal? Daar lijkt het inderdaad wel op. Alleen, de aard van dit boek gaat over heel wat meer dan de vraag "wat is de natuur waard" of zelfs "wat is het heelal waard" – voor ons, in financiële zin. Het gaat hier om de kwestie dat sommige mensen en ‘instellingen’ – in de tekst wordt wel duidelijk wie de auteur op het oog heeft – weigeren te aanvaarden dat de mens (ook maar gewoon) één soort op deze aarde is. En alle organismen moeten zich, althans op de lange duur, onderwerpen aan de natuurwetten, -kringlopen en -regelmechanismen die hier gelden, of die onze soort decimeren. Chris Maas Geesteranus las het boek.

Voor het onderwijs (en educatie) werpt dat vragen voor reflectie op, zoals:

• Hoe kunnen we lerenden laten ervaren en inzien dat wij allen aan de hierboven genoemde ecologische mechanismen onderworpen  zijn?
• Welke ecologische, milieu- en klimatologische gevolgen kunnen heelalexploitatie veroorzaken?
• Welk geopolitieke gevolgen (inclusief machtsdreiging) heeft het afreizen naar exploitabele planeten?
• Welke ethische vraagstukken worden manifest indien de mens het heelal wil gaan exploiteren?

Kortom, dit boek leent zich wegens de aangeroerde vraagstukken heel goed voor dialoog, discussie en reflectie in het onderwijs. Daarover later meer.

De inhoud
De auteur, Marjolijn van Heemstra, overdenkt tijdens de beklimming van een berg in Suriname de intenties van een voorvader van haar, Aarnoud van Heemstra, gouverneur van die Nederlandse kolonie, die zo’n honderd jaar geleden die berg ook beklom. Zijn doel was het exploiteren van de ruimte om die berg heen. Bij het bereiken van de top ontvouwde zich toen nog een ongehoord fraai panorama, met alleen maar ‘oneindig’ bos. Maar in zijn gedachten zou dit ‘broccoliveld’ snel worden ontgonnen om hout, steenkool en bauxiet voor de Nederlandse economie te winnen. De auteur: ‘Als witte kolonist was hij de zon waar de wereld om draaide. In vergelijking met de zon is alles klein. Bovendien werd dit land al eeuwen door kolonialen beschouwd als een wingewest. De schoonheid van de natuur was volstrekt ondergeschikt aan wat die natuur de Hollandse schatkist kon opleveren’.

Het is voor de auteur een ‘ongemakkelijke ontmoeting’, daar op de top van die berg. Zeker omdat Aarnoud, als bewijs van zijn aanwezigheid daar, een grote steen met zijn naam had laten aanbrengen. Maar volgens haar is er meer aan de hand dan alleen het oude kolonialisme: ‘En ik denk aan die gênante steen nu een ander ongerept gebied in het vizier is gekomen van de mijnbouwindustrie. Ons hemellandschap. De ruimte’. Te beginnen bij de maan.

Het heelal als kolonie
Wat de auteur vooral dwarszit, is de ‘veroveringstaal’ die wordt gebruikt door personen als Elon Musk, Jeff Bezos en vele anderen – allen miljardairs. Die is puur koloniaal – en erger:  ‘De maan is voor de mensheid vandaag wat de Nieuwe Wereld was voor de Europeanen zeshonderd jaar geleden’, stelt een onderzoeker van NASA’s Solar System Exploration Research Virtual Institute opgewekt in een interview op de website 24 van het instituut’. Exploiteren met grof geweld: menselijk, technisch, ecologisch.

Volgens Van Heemstra is het niet alleen het fragmenteren van een systeem (de maan is veel meer dan een hoop dode stenen), het gaat er ook om dat daarmee een abjecte mentaliteit van mensen wordt gecontinueerd. Ze schrijft: ‘Als we dit destructieve denken straks meenemen de ruimte in, stelt astronoom Lucianne Walkowicz, zal dat bepalen hoe de mensheid zich daar in de toekomst gedraagt en verhoudt tot de omgeving. Het betekent, zegt die, een verdere bestendiging van een mentaliteit waar we juist vanaf moeten’.

Nee, zegt Bezos in een interview: ‘We moeten naar de ruimte om de aarde te redden’. Op de vraag waarvan die dan moet worden gered, geeft hij als antwoord: “Als de wereldeconomie en -bevolking blijven groeien’, zegt hij, ‘rest alleen de ruimte om naartoe te gaan. Met andere woorden: als we willen blijven groeien, kan dat alleen in een systeem dat niet eindig is. De aarde stelt grenzen”.

De auteur neemt de lezer mee naar de kern waarom het volgens haar gaat. En haalt een boek aan, ‘De tijgerkat’ van Giuseppe Tomasi di Lampedusa, waarin hij verhaalt over de Siciliaanse elite die probeert te overleven in de roerige 19^e eeuw: alles moet veranderen opdat alles hetzelfde blijft. ‘Deze paradox’, schrijft hij, ‘is ….. diep verweven in de westerse cultuur, en via de koloniale erfenis over de wereld uitgewaaierd. Wie niet wil veranderen ….. zoekt de oplossing buiten zichzelf. En het is de omgeving van de mens die daarvoor de prijs betaalt. De grond, de lucht, de andere mensen, de dieren waarmee we tijd en ruimte delen’.

De auteur is ervan overtuigd dat op de maan onherroepelijk de ‘schop de grond in’ gaat. En als dat gebeurt, zo bepleit ze, laat dat dan zijn met het ontmaskeren van de ‘mythe die ten grondslag ligt aan de commerciële ruimtemijnbouw: … die van de niet-aflatende groei waarin de wereld – en nu de ruimte – moet veranderen opdat de mens hetzelfde kan blijven’. En komt vervolgens met een ethisch voorstel om afwegingen voor het ‘welzijn’ van de maan multiperspectivisch te maken: de maan erkennen als rechtspersoon.

Ze is zich er van bewust dat, hoewel er al aardse voorbeelden zijn, dit niet zomaar kan worden gerealiseerd. Er zitten allerlei menselijke, juridische en politieke haken en ogen aan. Maar het is een denkbeeld dat uitwerking verdient.

Bruikbaarheid in het onderwijs
In dit essay (zo noemt de auteur dit geschrift zelf) gaat het ten diepste over een ecologisch én ethisch vraagstuk, zoals in de inleiding betoogd. En daarmee over de vraag of de mens zich ongelimiteerde groei kan permitteren.

Dat vraagstuk behandelt ook bioloog Hans Meek in zijn, populair-wetenschappelijke, boek ‘Ecologica’[i]. Die auteur – de ondertitel van zijn boek zegt het al – gaat van precies het tegenovergestelde standpunt uit als de Musken en Bezossen in deze wereld, zoals Van Heemstra hen beschrijft.

Dit essay (zo noemt de auteur dit geschrift zelf) geeft geen pedagogische en/of didactische aanwijzingen hoe ermee om te gaan in een leersituatie. Maar naar mijn mening kan het wel degelijk een goede rol in vooral bovenbouw po en vo, schat ik in, spelen. Bovenstaande tegenstellingen in wereldbeelden en visies op de mens lijken een goed uitgangspunt voor behandeling in het onderwijs. Om daar didactisch handen en voeten aan te geven, zijn er diverse – op soortgelijke, ethische vraagstukken van sociaal-ecologische duurzaamheid toegespitste – onderwijsboeken gepubliceerd. Zie bijvoorbeeld ‘Lesgeven over duurzame ontwikkeling’ van Martin de Wolf et al., ‘Onderwijzen tijdens Transities’ van Bas van den Berg en ‘Plan Bèta’ van Marcel Kamp et al. (alle zijn verkrijgbaar).

Eerstgenoemd boek is het meest praktische: na een aantal hoofdstukken worden er veel concrete werkvormen beschreven (voor systeemdenken, multiperspectiefdenken en oplossings- en toekomstgericht onderwijs) én worden er opdrachten voor de lezer/leraar geformuleerd. Recensies[ii] daarover zijn ook beschikbaar. Beide andere zijn wat meer beschrijvend over didactiekaanpak  en leersituaties.

Reflectie
Afgezien van de ruime mogelijkheden voor didactische aanpakken leent deze thematiek zich, juist omdat het vooral om ecologische in relatie tot ethische vraagstukken gaat, ook goed voor reflectie door de leerlingen. Er zijn kennelijk diverse reflectiemethoden (al of niet specifiek voor het onderwijs) in omloop; die behandel ik hier niet. Wel wil ik wijzen op de mogelijke aard van reflectievragen zelf.

In 2010 gaf het Departement Leefmilieu, Natuur en Energie van de Vlaamse overheid (nu: Duurzaam Educatiepunt) de publicatie ‘De vlag en de lading. Educatie voor Duurzame Ontwikkeling’ uit. Die brochure[iii] (kort en bondig, systematisch, toegankelijk) bevat, nog breder dan de literatuur zoals genoemd in eindnoot _ii, een groot aantal reflectievragen, ook weer per hoofdstukje. En wel op de gebieden ‘kennis’, ‘systeemdenken’, ‘waardenontwikkeling’, ‘emoties’ en ‘actiegerichtheid’. Daarvan kennisnemen kan de lezer helpen bij het systematiseren van het opstellen van zulke reflectievragen.

Ten slotte
‘Wat is ruimte waard’ geeft in mijn opvatting dus alle ruimte voor intensieve behandeling in het onderwijs – tijdsdruk en soortgelijke systeemproblemen daargelaten.

Daarbij zullen tegenstellingen in visies en emoties zeker aan de orde komen. Die goed hanteren kan een waardevolle bijdrage leveren aan de persoonsvorming (subjectificatie) zoals Gert Biesta die heeft beschreven in o.a. zijn boek ’Wereldgericht onderwijs’ én diegenen die daarover in pedagogische uitvoeringstermen schrijven[iv].

Chris Maas Geesteranus volgde een opleiding tot bosbouwer in Wageningen en specialiseerde zich in natuurbehoud en (toen nog zo genoemd) voorlichtingskunde. Zijn hele loopbaan heeft hij bij ministeries gewerkt aan natuur- en milieu-educatie (NME) en -onderwijs. En nu, na zijn pensionering, o.a. als ‘vrijwillige professional’ voor de sectie Natuur- en Milieu-educatie van de VVM – netwerk van milieuprofessionals; ook organiseert hij, naast het recenseren van boeken op dit vakgebied, cursussen voor leraren en 'NME- ers'.

Wat is ruimte waard - Marjolijn van Heemstra
Een uitgave in opdracht van Stichting Maand van de Filosofie, verschenen op 1 april 2023
ISBN: 9789493254282