Vormen en laten vormen: Eveline Oostdijk promoveert op brede verkenning van een spanningsveld

28 november 2022

Donderdag 17 november promoveerde NIVOZ-medewerker Eveline Oostdijk op haar proefschrift ‘Leren zelf denken en samen leven: humanistisch vormingsonderwijs op de openbare basisschool.’ aan de Universiteit voor Humanistiek. Zij opende haar verdediging met het ‘lekenpraatje’, waarin ze de kern van haar onderzoek helder samenvatte voor het publiek. Hierna volgende een mooie gedachtewisseling met de promotiecommissie, waarin belangrijke vragen werden opgeworpen die verder reiken dat dit proefschrift alleen. Oostdijk liet in haar beantwoording ook dit bredere perspectief doorklinken. NIVOZ-collega Leone de Voogd was erbij en doet verslag.

Lees hier het lekenpraatje.

Alle commissieleden starten hun oppositie met welgemeende complimenten voor het proefschrift. Het thema van het onderzoek is urgenter dan ooit, het onderzoek levert een waardevolle bijdrage aan vormingsonderwijs in brede zin en is gebalanceerd en methodologisch en conceptueel sterk, stellen ze. Daar kan ik mij als meelezer, die ook deel mocht nemen aan de ‘proefpromotie’, alleen maar bij aansluiten.

Tijdens die proefpromotie kwamen naast methodologische en conceptuele kwesties ook al veel ‘grote vragen’ ter sprake. Is het bijvoorbeeld niet onvermijdelijk dat humanistische doelen abstract blijven, wanneer de kern van het humanisme uit een paradox bestaat: die tussen zelf denken en samen leven? Hoe kun je de ontwikkeling van autonomie, humaniteit en een eigen levensbeschouwing stimuleren, als je daarin tegelijkertijd niet sturend wilt zijn? Hoe kunnen we in het onderwijs meer aandacht besteden aan de maatschappelijke component van ‘samen leven’? En biedt een wekelijks vak met een selecte groep leerlingen wel de juiste context voor het werken aan dit soort vormingsidealen?

Balanceren met paradoxen
Ook bij de daadwerkelijke verdediging worden dit soort kwesties niet geschuwd. De eerste opponent kaart direct de spanningen en paradoxen aan die volgens Oostdijk de kern uitmaken van haar onderzoek. Welke rol hebben docenten in persoonsvorming? Kun je zelfstandig denken wel stimuleren via docent-gestuurde onderwijsvormen? En hoe kunnen leerlingen hun eigen waarden ontwikkelen als een docent de eigen waarden niet expliciteert? Uit Oostdijk’s vragenlijsten, interviews en observaties komt naar voren dat docenten hun waarden vooral voorleven en proberen een spiegel te zijn, maar de vraag is of kinderen zich daarmee voldoende bewust worden van de rol die waarden spelen.

Ook het humanisme zelf wordt ter discussie gesteld, of in ieder geval de wijze waarop daar invulling aan wordt gegeven: met een primaire focus op autonomie. Oostdijk plaatst de nadruk op zelfontplooiing binnen het Nederlandse humanisme in de historische context, waarin het zich vrij wilde maken van religieuze dogma’s en inperking van individuele vrijheden.

De balans tussen zelf denken en samen leven vindt zij wel terug in de materialen van het humanistisch vormingsonderwijs (hvo), maar minder in het denken en handelen van docenten. Zou daar meer richting in gegeven moeten worden? In de (na)scholing herkent Oostdijk dezelfde spanning als in de hvo-lessen: hoe sturend mag je zijn en in hoeverre wil je docenten vooral zelf hun weg laten bepalen in het spanningsveld tussen zelf denken en samen leven? Het lijkt haar hoe dan ook een verrijking om meer perspectieven, bronnen en kennis in te brengen, zowel in de opleiding van docenten als in het vormingsonderwijs voor leerlingen.

Een vraag is ook of het zelf denken en samen leven wel echt tegenpolen zijn: is er in het proefschrift én in de praktijk van hvo voldoende aandacht voor de relatie hiertussen en de betekenis van het hand in hand gaan? Het denken van Gert Biesta over subjectificatie geeft hier voor Oostdijk een interessante invulling aan. Hij ziet vrijheid niet zozeer als ontplooiing maar als een existentieel gegeven, dat een beroep op je doet. De vraag is dan niet wie je bent, maar hoe je in de wereld en dus ook in relatie tot de ander bent.

Een waardevol rommeltje
Hoe moeten we nu eigenlijk kijken naar doelen en intenties van vormingsonderwijs? Een van de opponenten stelt dat je de conclusie van het onderzoek ‘populistisch gezegd’ zou kunnen samenvatten als ‘Die hvo docenten rommelen maar wat, maar wat ze doen is wel heel interessant en belangrijk’. Oostdijk ziet namelijk dat veel docenten geen expliciete doelen stellen en deze niet evalueren, maar dat ze wel bedoelingen en intenties hebben. Het was dan ook zoeken naar een ‘doelenbril’ die recht doet aan ‘dit rommeltje’. De doelen die docenten voor ogen hebben zijn abstract: docenten beogen vooral een pedagogische grondhouding bij zichzelf, waarin ze het kind zien en horen en veiligheid bieden. De ‘vrijplaats’ die hvo-docenten zo bieden vindt Oostdijk waardevol, maar daarnaast zou er wat haar betreft ook gerichter aan doelen gewerkt kunnen worden.

Die doelen heeft zij in haar onderzoek in navolging van de materialen van hvo vrij cognitief uitgewerkt. Terwijl bijvoorbeeld morele ontwikkeling meer is dan moreel redeneren, stelt een van de opponenten. Het uit zich immers ook in deugden, sensitiviteit en zorgen voor. Oostdijk concludeert hierop dat het humanisme eigenlijk zowel in denken als handelen heel cognitief is. Een interessante constatering. Zou juist het humanisme en vormingsonderwijs immers geen oog moeten hebben voor ‘de hele mens’ is alle dimensies van het mens-zijn?

Met het ‘hora est’ is deze cognitieve exercitie ten einde is en het tijd voor de emoties. Eerst nog even spanning, maar daarna uiteraard het welverdiende vieren van deze mijlpaal. Maar ook bij de receptie en het diner wordt er nog volop nagedacht en uitgewisseld over de intenties en paradoxen van vormingsonderwijs. Bij NIVOZ nemen we de nieuwe inzichten en vragen weer mee in ons denken over brede vorming, goed onderwijs en de spanning tussen sturen en vrijlaten.

Download hier het gehele proefschrift ‘Leren zelf denken en samen leven: humanistisch vormingsonderwijs op de openbare basisschool’.

Leone de Voogd is ontwikkelingspsychologe en politicologe en werkzaam als wetenschappelijk medewerker bij NIVOZ. Daarnaast is ze als programmaonderzoeker betrokken bij het Whole Child Development programma.