Vertrouwen is ‘met zekerheid hopen’ en risico willen lopen

6 oktober 2023

‘Vertrouwen als kernwaarde voor de samenleving van morgen’, is het thema van een nieuwe reeks NIVOZ Onderwijsavonden. Waar hebben we het dan eigenlijk over? Ter introductie van de eerste Onderwijsavond, met Hans Boutellier, besprak Leone de Voogd de vele gezichten van vertrouwen. Op sokken verwelkomde ze het publiek in de ‘pedagogische huiskamer van Nederland’. Lees hier haar inleiding.

Welkom in de pedagogische huiskamer van Nederland, zoals NIVOZ zo mooi werd gekarakteriseerd door een van onze bezoekers. Voor mij voelt het als een thuis, een vertrouwde omgeving, en daarom leid ik deze avond maar eens op mijn sokken. Volgens Hans Boutellier geeft dat een huiselijk gevoel. Hij vertelde me over mooie voorbeelden van jongerenwerk in Arnhem, waar de kinderen op hun sokken liepen en ondertussen vanuit een heel netwerk begeleid werden om aan hun toekomst te bouwen. Want ‘it takes a network to raise a child’ constateerde hij in zijn onderzoek. En binnen dat netwerk is de school een essentiële partner. In Rotterdam hebben wij een vergelijkbaar motto omarmd: ‘It takes a city to raise a child’.

Het kan zijn dat mijn sokken u of Hans ook wat in verwarring brengen, want het is niet helemaal zoals je verwacht bij een publiek optreden. In ons voorgesprek over de betekenis van vertrouwen, associeerde Hans vertrouwen ook met een soort voorspelbaarheid en zekerheid. Dat je weet dat de ander niet plotseling iets geks gaat doen...

Vertrouwen als jaarthema. Vertrouwen als kernwaarde voor de samenleving van morgen. Waar hebben we het dan eigenlijk over? Direct bij onze eerste spreker blijkt het dus al allerlei verschillende associaties op te roepen. Bij u wellicht ook.

Wie van u heeft er nog een touwtje uit de brievenbus hangen, of een achterom waarbij de deur open staat? Deze mensen ‘hebben geen zin om te capituleren voor de cultuur van de angst’, zo citeerde Hans de Britse socioloog Frank Furedi in een artikel. Ik probeer zo iemand te zijn. Soms bewust naïef, vanuit het verlangen het wantrouwen niet te laten winnen. Liever een keer mijn vertrouwen beschaamd, dan geen verbinding meer aangaan, of altijd angstig door het leven te gaan.

Een van de definities van vertrouwen is ‘met zekerheid hopen'. Als je volledige zekerheid hebt, is vertrouwen overbodig. Vertrouwen is de bereidheid risico te lopen of je afhankelijk te maken.

Noem het het prachtige risico van het leven, of, om wat meer in te zoomen, het prachtige risico van onderwijs, zoals Gert Biesta dat omschrijft. De complexe ontwikkeling van de mens valt nauwelijks te voorspellen en te controleren. Je kunt als pedagoog alleen maar aanreiken, uitnodigen, gidsen, begeleiden en voorleven en met zekerheid hopen dat jouw inzet ertoe doet voor het opgroeiende kind. Dat vraagt vertrouwen in het kind en diens mogelijkheden. Juist omdat niet alles zeker is, we niet alles kunnen controleren en voorspellen, kan er ook iets nieuws ontstaan. Is goed onderwijs niet steeds weer opnieuw mogen beginnen?

Uit angst om los te laten, wordt er in het onderwijs juist volop gecontroleerd, gemeten, getoetst en vergeleken, maar dit biedt slechts de illusie van houvast. En erger nog, door dit georganiseerde wantrouwen komen de pedagogische ruimte en relaties onder druk te staan en verliezen leraren en leerlingen het vertrouwen in zichzelf en elkaar.

Vertrouwen betekent dus durven loslaten en openstaan voor iets nieuws. Vertrouwen geven in de ander, in het perspectief van de ander. Durf je een kind de wereld zelf te laten ontdekken? En kan het kind er dan op vertrouwen dat het op jou als volwassene terug kan vallen? En heb en krijg jij als leraar het vertrouwen om te handelen vanuit je professionele oordeelsvermogen?

Niet iedereen heeft dit vertrouwen. Bij sommige kinderen en volwassenen is het vertrouwen voortdurend beschaamd. Zonder veilige basis – noem het dan toch een vorm van zekerheid – kun je niet vertrouwen. Dan ontstaat bindings- of verlatingsangst. Dat geldt in het ‘klein’ voor de relatie met je ouders en je leraar. Maar dit geldt ook voor de samenleving, waar we vanavond naar zullen kijken.

We zien dat mensen zich vastklampen aan identiteiten, of afkeren van de politiek. Voor te veel mensen maken het onderwijs en andere instituties hun beloften niet waar, of zijn het de instituties die hén met wantrouwen bejegenen. Dat schaadt het vertrouwen, en maakt dat mensen afhaken, of tot afgehaakt gemaakt worden, zowel in ons onderwijs als in onze democratie.

We zullen het komend schooljaar vanuit allerlei invalshoeken naar het thema vertrouwen kijken, maar hebben voor deze eerste avond Hans Boutellier uitgenodigd om een breed maatschappelijk perspectief te schetsen. Wat heeft dat met onderwijs te maken?

De ontwikkelingen die Hans zal schetsen dringen het onderwijs binnen en zijn er onderdeel van. Het onderwijs kan er niet omheen en zou dat ook niet moeten willen. We spreken – wederom in navolging van Biesta – graag van wereldgericht onderwijs: we willen kinderen de wereld laten begrijpen, zodat zij hun plek erin kunnen vinden en zich ertoe kunnen verhouden. Maar begrijpen wij zelf de wereld nog? Weten we in wat voor wereld zij opgroeien en wat dat van hen vraagt?

Hoe kunnen we te midden van alle maatschappelijke ontwikkelingen ruimte en vertrouwen vinden om te varen op ons pedagogische kompas? En waar richten we dat kompas dan eigenlijk op? Als vertrouwen ‘met zekerheid hopen’ betekent, waar is die hoop dan op gericht? Juist daar is de zoektocht naar gedeelde waarden van belang.

Mensen zoeken houvast en zingeving. Waar kunnen we dat vinden, zonder te vervallen in fictieve zekerheden van controlemechanismen, of gepolariseerde identiteiten?

Het wordt tijd daarover het woord te geven aan Hans Boutellier, momenteel bijzonder hoogleraar Polarisatie en maatschappelijke veerkracht aan de VU. Hij was eerder onder meer directeur van het Verwey-Jonker instituut en heeft vele onderzoeken gedaan op het terrein van veiligheid en samenleving. Recentelijk publiceerde hij ‘Het nieuwe westen’ over polarisatie en de strijd om de sociale verbeelding.

Hans, aan jou het woord...

Lees hier het hele verslag van de Onderwijsavond.

Bronnen:

• Boutellier, H. (2022). It takes a network … Over weerbaar opvoeden bij sociale achterstand in Arnhem. Haarlem: Studie & Strategie.
• Boutellier, H. (2012). Alles onder controle: Het utopisch verlangen naar veiligheid. Maatschappij & Politiek: Vakblad voor maatschappijleer, 43(8), 4-6.