Posthumanisme en onderwijs: ‘Van een overdreven accent op zelfbepaling, krijg je het neoliberale discours waar we nu in zitten.’

14 april 2023

Jelle Ris zoekt in deze NIVOZ-podcast onderzoeker Floor Basten op. Haar publicaties over het posthumanisme zijn voor hem mind blowing. ‘Omdat er een hele andere blik wordt gegeven op onderwijskundig onderzoek, op pedagogische ideeën. En ook omdat Floor het werk van Gert Biesta, iemand die wij bij NIVOZ een warm hart toedragen, van betekenisvolle kritiek voorziet. Dat prikkelt.’

Je kunt je abonneren op de NIVOZ-podcast via Spotify en Apple Podcasts. We publiceren ongeveer tweewekelijks. Je krijgt dan bij elke publicatie automatisch een melding. Dit is aflevering 75.

Floor Basten was in 2021 klimaatburgemeester van Nijmegen en is thans bestuurslid bij de Partij voor de Dieren, afdeling Gelderland. Maar bovenal is ze een betrokken burger, een scherp denker en al zo’n twintig jaar een ’independent scholar’ vanuit haar eigen netwerk Orleon. ‘Al kun je je afvragen wat het woord independent waard is vanuit een posthumanistisch perspectief,’ zegt ze in het kennismakingsdeel van deze podcast.

Jelle is op zijn beurt betrokken bij de NIVOZ-pijler Onderzoek & ontwikkeling, maar is ook docent op de lerarenopleiding van Thomas More Hogeschool en op de Willem de Kooning Academie. ‘Hij heeft een kunstachtergrond,’ weet Floor, vanuit een eerder verkennend gesprek, ‘en dat betekent dan zoiets als dat hij vanuit die professionaliteit ook op andere manieren kijkt naar de wereld dan - nou ja, misschien - de niet-kunstenaars onder ons?’ 

Met NIVOZ-collega Rob van der Poel, al evenzeer gegrepen door de impactvolle teksten van Floor, vindt er een driegesprek plaats. Als aanvulling en verdere duiding van de essays Wat is posthumanisme? en Posthumanistisch onderwijsonderzoek die resoneren, maar evengoed tot vragen en overdenkingen leidden. Wat te denken van het idee dat de klimaatcrisis een uiting is van een crisis in ons leren, zoals ze oppert én van een heldere uitleg voorziet.

‘De klimaatcrisis is de uitkomst van overmatig individu denken,’ vertelt Floor in deze podcast, ‘van overmatig de wereld als een gefragmenteerd geheel zien, overmatig als bron voor de mens om te gebruiken. Mijn veronderstelling is dat als je als mens ter wereld komt, je niet automatisch dit soort opvattingen hebt. Die zitten als stille aannames in ons onderwijs.’

De klimaatcrisis is de uitkomst van overmatig individu denken, van overmatig de wereld als een gefragmenteerd geheel zien, als bron voor de mens om te gebruiken. Het staat symbool voor een crisis van ons leren.''

Floor legt uit dat het posthumanisme een reactie is op het humanisme, dat op zijn beurt weer een bevrijding betekende van de goden en religieuze instituten waarmee de individuele mens in de verdrukking was gekomen. Het humanisme zette de mens en het individu centraal, wees op de rechten van een ieder, maar zorgde daarmee – zo laat Floor zien – ook voor een reductie van de complexe werkelijkheid. Met alle consequenties en huidige problemen van dien.

‘Het humanisme begint en eindigt bij de mens, daar ligt een enorme nadruk op. De mens als individu, en niet als levend wezen in een levende omgeving. De tweede reductie is dat het bij mensen gaat over talige vaardigheden, over rationaliteit, dat er louter sprake is van een bepaald soort niet-biologische intelligentie. Het lichaam is dan als het ware ‘domme materie’. Nou, dat is een best wel een oude gedachte. En de derde reductie is dat de mens als soort eigenlijk op zichzelf staat, dus ook eigenlijk niks met andere soorten te maken heeft. ‘

Vanuit het posthumanisme worden eigenlijk dat soort reducties weer aangevuld. Dus het gaat om de mens als individu, maar zeker ook om de mens als sociaal wezen. Ons bestaan ontvouwt zich in dynamische interacties, of zoals Floor het zegt: de mens versus de samenleving is een onbestaanbaar verschil. Er zijn overloopgebieden, grensvervagingen en we zijn hybride wezens, in een hybride wereld. Het is daarom altijd het een én het ander, niet het een óf het ander.

De mens versus de samenleving is een onbestaanbaar verschil. Er zijn overloopgebieden, grensvervagingen en we zijn hybride wezens, in een hybride wereld.''

Het posthumanisme vult het humanisme dan ook aan. Het is helemaal niet tegen dingen als zelfbepaling, legt Floor uit. ‘Maar als je er een overdreven accent op gaat leggen, dan krijg je eigenlijk het neoliberale discours waar we nu in zitten. Dan gaat het alleen nog maar over zelfbepaling en dat vind ik een risicovolle onderneming. Want je ziet waar we in terecht zijn gekomen. Hoe de wereld nu is, dat trek ik me zeer aan. Maar vanuit een posthumanistisch perspectief zou je kunnen zeggen: er zijn allerlei mogelijkheden om het anders te doen.’

Wat betekent dit nu voor onderwijs, voor leren, voor ons mens-zijn in de wereld? In deze NIVOZ-podcast wijst Floor op initiatieven om onderwijs meer buiten te laten plaatsvinden. In en met de natuur. Dat is praktisch en laagdrempelig. Daarnaast is het idee om onderscheid te maken tussen ‘inhoud’ en ‘proces’ vanuit posthumanistisch perspectief niet langer houdbaar of verdedigbaar. En, daarop aansluitend, het resultaatgerichte van onderwijs moet eraf. Het denken in goed en fout. ‘Dus, we leren de taal niet om die foutloos te gebruiken, maar omdat de mens zichzelf met taal kan uiten.’

Floor besluit met een hoopvolle notie. ‘Ik denk dat de jonge generaties van nu ook echt andere ideeën hebben over wat een goede samenleving is dan hun ouders, en ik denk dat het heel goed is als mensen van onze generatie zich solidair verbinden aan wat deze jongeren aan een goede toekomst voor zich zien, en dat wij daarmee onze schouders eronder zetten.’

Oproep

N.a.v. het gesprek wil Floor Basten graag een leesclub starten over het posthumanisme. Daarin kunnen onderwijspraktijk en theorie nog wat verder uitgediept gaan worden. Wil je je daarvoor aanmelden? Neem dan contact op met Floor, via [email protected]. Reacties op de podcast of haar schrijven zijn daar ook welkom.

Haar essay: Wat is posthumanisme?
En het artikel: Posthumanistisch onderwijsonderzoek

Floor haalt in de podcast onder meer de volgende bronnen aan…

James Bridle – Ways of being 
Donna Haraway – Staying with the trouble
Het werk van antropoloog-filosoof Bruno Latour

En verder vindt ze haar inspiratie onder meer bij…

Tim Ingold – Education and/as anthropology
Annie Murphy Paul -  The extended mind
Timothy Morten – Dark Ecology
John Gray – Straw dogs. Thoughts on humans and other animals