Movies that matter bij MOVEL: ‘Hoe speelt vrijheid een rol in deze film? En gelijkheid, of vorming?'

17 maart 2023

Film opent nieuwe werelden. De wereld van de kunsten of de wetenschap, de wereld van de techniek of de wereld van de pedagogiek, van hoe te verhouden tot de ander en het andere. Rob van der Poel zat recent in de bioscoop in Nijmegen met leraren uit po, vo en hbo, zette een pedagogisch bril op en voerde na afloop gesprek. Hoe speelt vrijheid een rol in deze film? ‘ Vrijheid zit voor mij vast aan het gevoel van verbondenheid en verantwoordelijkheid, zo laat Hors Normes mij zien.’

Het mailtje van mijn NIVOZ-collega Willemijn van Woerkum doet me direct in mijn agenda duiken. ‘Woensdag 8 maart? Gelukkig, dan kan ik.’ De indirecte uitnodiging komt van Carlos van Kan, met wie Willemijn optrekt vanuit haar rol als coördinator van het Programma Grootstedelijke Pedagogiek. Carlos is behalve lector Pedagogische professionaliteit van leraren op de Hogeschool Rotterdam ook verbonden aan MOVEL, de Master Ontwerpen van Eigentijds Leren van de Hogeschool Arnhem Nijmegen. Vanuit die hoedanigheid organiseert hij - onder meer met Maaike Nap - een middag in het LUX-theater. We gaan door een pedagogische bril naar een film kijken, in dit geval Hors Normes uit 2019.

Voor mij komen er veel lijntjes en interesse bij elkaar. Maaike ken ik van eerdere ontmoetingen en vanuit een korte samenwerking rondom het promotiewerk van Lisette Bastiaansen, over Aandachtige betrokkenheid. Met Carlos van Kan wilde ik – vanwege de verhuizing van NIVOZ naar Rotterdam en diens pedagogische kennis en onderzoeksachtergrond – toch al eens kennismaken. En dat film een voertuig is waarmee je nieuwe werelden kan betreden en tegelijk jezelf en anderen als betekenisgevers kan ervaren, was me al duidelijk toen ik zelf in 2011 bij NIVOZ aansloot.

De documentaire Children full of Life (uit 2003) was een van de eerste dingen waar ik bij binnenkomst naar kon kijken. Leren voor het leven, daar gaat het over in de klas bij meester Kanamori, en hij hanteert daarbij één uitgangspunt: ‘Als een kind niet gelukkig is, is niemand gelukkig’. Zijn lespraktijk - zoals het nog steeds in vijf delen op YouTube is te bekijken - maakt indruk. Maar niet alleen op mij. Een jaar later reist dezelfde Kanamori (65 jaar inmiddels) op uitnodiging van NIVOZ door het land, naar klassen in po en vo, maar ook op hogescholen. Meer dan 5000 mensen hangen aan zijn lippen. Zelf ben ik er elf dagen, alle keren, bij. Geen bezoekje is hetzelfde, Kanamori maakt onderwijs in het hier en nu, kijkt en werkt met wat er is.

Anderhalf jaar later zit ik in Onderwijsstad Groningen op het podium na het aanschouwen van Alphabet – de onderwijsfilm van het jaar 2014. In een volle theaterzaal gaan we in gesprek over de betekenis ervan voor het onderwijs. Destijds viel het me al op dat mensen niet dezelfde dingen zien en dat het gesprek kan verzanden in wat goed zou zijn en wat slecht. Als trouwe klant van zowel het IFFR (Rotterdam) als het IDFA (Amsterdam) – die zich allebei ook op educatie en onderwijs richten - blijf ik me verwonderen over de impact die film op mij kan hebben. NIVOZ wordt een vaste partner bij de jaarlijkse verkiezing van de Onderwijsfilm van het jaar. Of het nu gaat over Entre les Murs, Down to Earth of Juf Kiet; er wordt in de bioscopen, maar ook in het onderwijs, door leraren en schoolleiders, graag bij films nagesproken en soms ook hevig gediscussieerd.

De belangrijkste ontwikkeling maak ik in dat opzicht zelf door als ik het boek De lichtheid van het opvoeden uit 2008 van Jan Masschelein in mijn handen gedrukt kreeg. De film Le Fils – van de Waalse gebroeders Dardenne – is daarbij als uitgangspunt genomen om pedagogische begrippen te duiden. De tekst uit de samenvatting: ‘De lichtheid van het opvoeden, een oefening in kijken, lezen en denken, wil een handboek zijn dat een kijkmethode biedt ter voorbereiding van het concrete, pedagogische handelen. Le Fils toont ons waar het in opvoeden om gaat en wat het betekent opvoeder te zijn: het is in de eerste plaats een houding, een manier van doen, een ethos. Op toegankelijke wijze brengt dit handboek die pedagogische houding in kaart. Daarbij worden woorden gebruikt die de pedagogische en wijsgerige traditie bieden: aanvaarding, denken, aandacht, initiëren, spreken, werken, wenden, emanciperen, gastvrijheid, vertrouwen en meesterschap.’

Ik lees de eerste twintig bladzijden en ben helemaal verkocht, ook omdat ik me de film van 20 jaar terug nog kan herinneren. Vooral de scene waarop de vader de jongen alsnog naar de keel vliegt in de werkplaats. De jongen is dezelfde die zijn eigen zoon om het leven heeft gebracht. De vader wist dat al die tijd al, maar kan zich niet meer inhouden. De blik in de ogen van de jongen doet de relatie in één moment veranderen. Het gaat de broers Dardenne en ook Masschelein niet om het goede voorbeeld, om goed of slecht pedagogisch handelen. Het draait om relationele thema’s en verhoudingen, om emoties en dilemma’s waar we allemaal – in onderwijs en opvoeding - mee te maken hebben.

Het gaat de broers Dardenne en ook Masschelein niet om goed of slecht pedagogisch handelen. Het draait om relationele thema’s en verhoudingen, om emoties en dilemma’s waar we allemaal – in onderwijs en opvoeding - mee te maken hebben.''

Als ik Carlos en Maaike tevoren via Zoom spreek, komen zij ook met het klassieke boek van Masschelein en vertellen ze dat de MOVEL-filmmiddag ‘Samen werk maken van pedagogiek’ ook deels op zijn werk en aanpak is geïnspireerd. Wel hebben ze de tweedejaars studenten – veelal ervaren leerkrachten uit po, vo, mbo of hbo – de regie over de middag in handen gegeven. ‘Ook omdat onze master de leraar zelf aan het ontwerpen wil brengen en ze bijna aan het einde van hun studie zitten.’

Ik zet mijn eigen verkenning en voorbereiding intussen voort en zoek op internet op ‘pedagogiek en film’. Ik beland allereerst bij Henry Giroux, een man van naam uit de kritische pedagogiek. Hij heeft expliciet geschreven over de plek van film in onderwijs en samenleving. Breaking into the Movies. Public Pedagogy and the Politics of Film. Ik bekijk zijn werk en lees artikelen. Met mijn eerdere zoekopdracht verschijnt er ook een link naar een ogenschijnlijk Vlaamse website. Het zit boordevol, met vaak Franstalige films, die door meer mensen bekeken zijn, die scenes bespreken en voorzien van hun eigen subject zijn. Ik herken films en documentaires als Boyhood, Die Welle, Being in the world. De website lijkt opgetuigd te zijn voor een speciale studie, misschien uit Leuven. Voor mij is het in elk geval een onverwachte inspirerende ontdekking.

Aan alle bezoekers in het LUX Nijmegen – zo’n 50 in totaal – wordt woensdagmiddag 8 maart gevraagd op een speciale manier te gaan kijken. Daarvoor worden er kaartjes verdeeld met daarop drie begrippen: vrijheid, gelijkheid en vorming. Het zijn, zo vertellen de moderatoren Ingeborg van de Heuvel, Johan Smarius en Miriam Zwaan, pedagogische begrippen die in later werk van Jan Masschelein met Maarten Simons – De leerling centraal in het onderwijs – uitvoerig worden besproken. Er staat een centrale vraag op het kaartje: Hoe speelt vrijheid een rol in de film? Ga samen de dialoog aan! Gevolgd door een paar korte richtinggevende stellingen op de achterkant: Onderwijs als oefenplaats. En: Onderwijs breekt met voorbestemming.

Hors Normes (The Specials) blijkt een film te zijn van de makers van de kaskraker Intouchables (uit 2011 alweer). Twee mannen werken met jongeren en volwassenen met een ernstige vorm van autisme, die eigenlijk nergens terecht kunnen. Ze vangen ze op, doen wat er gedaan moet worden, vanuit het hart, ondanks knellende regels en systemen waarmee ze te maken hebben. Het sentiment gaat ook in deze gepaard met humor. Zeker tegen het einde komen er ook voor mij ontroerende scenes voorbij. ‘Ik heb het niet helemaal droog gehouden,’ beken ik, als we in groepjes van vier onze ervaringen delen. Via een handige Padlet – waarop we allemaal iets kunnen intikken - verschijnen alle stemmen in korte zinnen op het grote scherm. Daarna kan er ook een bredere dialoog plaatsvinden.

Ik luister en herken de vragen in het plenaire deel, de ambigue werkelijkheid van het leven die ook in deze film wordt geschetst. Joseph en Dylan worden mensen zoals jij en ik. Verlangend naar veiligheid, vertrouwen en liefde. En tegelijk zo uniek en authentiek, als we ze in een van de slotscènes over het toneel zien dansen. Vrijheid zit voor mij vast aan het gevoel van verbondenheid en verantwoordelijkheid, zo laat Hors Normes mij zien. En aan de ruimte die je de ander telkens weer laat. Zonder jezelf achter te houden. Ook Bruno en Malik – de begeleiders van de autististische jongeren, hebben hun grenzen. Maar er is altijd een nieuwe kans. Of, in hun eigen hoopvolle woorden: ‘We zijn er bijna.’ En: 'We bedenken wel iets.'

Joseph en Dylan worden mensen zoals jij en ik. Verlangend naar veiligheid, vertrouwen en liefde. En tegelijk zo uniek en authentiek.''

Ik zal er op deze plek verder niets meer over zeggen, zodat het waardevol blijft om de film met je medestudenten in opleiding, of met een bestaand schoolteam, te bekijken. Maar je kunt natuurlijk evengoed een eigen keuzefilm of documentaire gebruiken. Via Netflix, 2Doc, HBO+ of amndere streamingdiensten is er tegenwoordig een aanbod waar je altijd wel iets van je gading terugvindt. Immers, zo lees ik in de aankondiging van Maaike en Carlos: ‘Een onderwijsfilm is eigenlijk niets anders dan een liefdesfilm, een fascinatie (en soms zelfs een obsessie) met het in beeld brengen van leren, groeien en groter worden.’

PS. Op de valreep lees ik een post van Jan Lauwrens Haisma op LinkedIn. Hij haalt een filmtip van Gert Biesta aan, JoJo Rabbit, over subjectificatie. Hij beschrijft zijn ervaring. Lees hier meer.