Een pleidooi voor vertraging

5 januari 2023

Het is tijd voor de gymles, de vakleerkracht wacht op zijn klas, maar de kinderen zijn nog buiten en kijken gefascineerd en enthousiast naar een groep mieren die bezig is met een overleden soortgenoot. Ze zijn zo gefascineerd dat ze juf Marije niet horen zeggen dat ze naar de gym moeten. Haitske de Visser kijkt samen met Marije terug op haar interventie toen, en bespreekt wat ze deed en wat ze had wíllen doen. In hoeverre heeft ze de vrijheid om eigen keuzes te maken, en waar zit ze vast aan de schoolstructuren? Een pleidooi voor “slow pedagogy”.

‘Kijk juf, zie je wat die mieren doen? Ze tillen dat dode beestje zo op! Zie je hoe sterk ze zijn?’ Jaap zit op zijn hurken op het schoolplein, op de tegel zijn een aantal mieren aan het werk. Ze lopen heen en weer, verdwijnen tussen de tegels de grond in en komen er net zo snel weer uit.

Mika komt erbij en roept: ‘zooo, deze mieren zijn net zo sterk als ik!’. Hij trekt een boos gezicht, maakt zich breed en spant zijn spierballen aan.

Juf Marije lacht en klapt in haar handen: ‘we gaan naar binnen jongens, we moeten snel onze spullen pakken, de meester van de gym wacht op ons!’

Ik zie Jaap en Mika nog bij de mieren blijven. Langzaam komen steeds meer kinderen kijken. Ik hoor de enthousiaste stemmen en zie steeds meer kinderen hun spierballen aanspannen.

‘Kom op jongens, tempo, anders zijn we te laat!’ De juf klapt weer in haar handen. Haar gezicht staat gespannen, haar kaak verstrakt. Ze houdt de deur van de school open en wenkt de kinderen met een snel en strak gebaar.

Na schooltijd heb ik een nagesprek met Marije, leerkracht van groep 4. We hebben het over bovenstaande gebeurtenis. Ik vraag haar wat ze heeft zien gebeuren. Marije geeft aan dat ze enthousiaste kinderen zag, die echt onder de indruk waren van de mieren. Al snel vertelt ze dat ze het liefste ruimte had geboden voor deze ontdekking van de kinderen, maar dat het strakke rooster haar tegenwerkt. Hier zit ze voor haar gevoel in spagaat. In hoeverre heeft ze de vrijheid om eigen keuzes te maken, en waar zit ze vast aan de schoolstructuren?

Slow pedagogy
Ik denk aan de slow pedagogy-beweging. Alison Clark (2022) kwam aan de hand van gesprekken met kinderbegeleiders, kleuterleerkrachten, academici en studenten tot vier verweven thema’s die de ‘slow pedagogy’ samenvatten: in het moment zijn, van het spoor afwijken, met kinderen de diepte induiken en kijken op langere termijn.

Wanneer je als leerkracht ‘in het moment’ bent, zonder aan een andere activiteit te denken, kan er een waardevol moment ontstaan tussen jou en de leerling(en), waar een heel nieuw (pedagogisch) leerproces kan ontstaan. Marije geeft aan het liefste ruimte te hebben geboden voor de ontdekking van de mieren, maar haar tijdspad houdt haar tegen. Wat als ze de keuze had gemaakt voor de ontdekking van de kinderen, in plaats van haar tijdsplanning?

Als je vervolgens durft ‘van het spoor af te wijken’, ontdek je soms juist veel meer (Mercieca and Mercieca, 2014). Door de ruimte te geven voor een bepaalde situatie, ook al strookt dit niet met je vooropgestelde planning, kun je ‘met kinderen de diepte induiken’. De diepte zie ik hier niet alleen als een pedagogisch moment tussen leerkracht en leerlingen en tussen kinderen onderling, maar ook als diepte in het leerproces, waarbij nieuwe dingen ontdekt kunnen worden over de natuur, de mier in het bijzonder. En dit is ‘kijken op lange termijn’, waarbij je niet alleen denkt aan het nu, maar aan de langetermijnvisie, waar bovenstaande zaken in meegenomen worden.

Is dit geen utopie? Het klinkt mooi: ‘Maak je eigen keuzes in je onderwijs’, maar net als Marije, kennen we allemaal de druk van onze tijdsplanning. Er is weinig ruimte voor vertraging. Ons rooster zit volgepland en we verwachten van de kinderen dat ze meegaan in ons snelle tempo. Als we het hebben over een trage leerling of een trage volwassene, denken we eerder aan luiheid en demotivatie dan aan iets positiefs.

Onthaasting
Onthaasting (in het onderwijs) is echter naar mijn idee een belangrijk iets. We willen kinderen zo snel mogelijk verder brengen. Denk bijvoorbeeld bij peuters aan zindelijkheidstraining of het weghalen van slaapmomenten, maar ook aan het leren lezen in groep 3. Wanneer een kind niet direct meekan met leeftijdgenoten, en zijn tijd neemt om zich bepaalde ontwikkelingen eigen te maken, worden we onrustig en willen we ons het liefst zo snel mogelijk in deze ontwikkeling mengen. We leggen voortdurende druk op bij onszelf en de kinderen, maar wat is hiervan het gevolg? Bereiken we met deze haast en druk waar we naar streven? En waar streven we dan eigenlijk naar?

Ik denk aan Marije en de kinderen die zich daar op hun hurken verwonderden over het leven der natuur: onthaast, uit eigen beweging tevoorschijn komend (uit: Hester IJsseling – paper Berlijn). Ik vraag me af wat er gebeurd zou zijn als Marije ervoor gekozen had te laat naar de gym te gaan en ruimte te bieden aan dit voorval. Niet alleen denkend aan het nu, maar de lange termijn in ogenschouw nemend.

Hoe gaan we als leerkracht met zulke situaties om? Negeren we die momenten en gaan we door met de planning van de dag, of bieden we die momenten ruimte met als gevolg dat we met onze leerlingen het onbekende in duiken?

Denkend aan de situatie die zich voordeed, verwonder ik me weer eens over de wonderen des onderwijs, die ook hier laten zien, dat deze niet alleen verschijnen in een lesboek, maar juist op die momenten dat je ze niet verwacht…

Haitske de Visser is leerkracht-onderzoeker bij het Lectoraat Professionaliseren met Hart en Ziel van de Thomas More Hogeschool.