Een pleidooi voor praktisch wijs opleiden – Boekbespreking
9 november 2023
Werk je in het onderwijs? Dan doe je er goed aan om het boek Aristoteles in actie van Elke Müller en collega’s te lezen. Werk je niet in het onderwijs? Dan ook! Want de vraag waar mensen nou echt goed in moeten zijn om hun beroep goed te kunnen uitoefenen, en om een goede burger te zijn, gaat iedereen aan. Het antwoord op die vraag vinden we in deze fijne bundel van docenten van de Haagse Hogeschool. Tipje van de sluier: het gaat niet om het kunnen toepassen van de nieuwste technologieën, of om het personaliseren van diensten (en onderwijs), maar om te leren het goede te doen, en om dat goed te doen. Dit boek inspireert Fifi Schwarz, adviseur onderwijsvernieuwing, zozeer dat ze deze boekbespreking gebruikt om hardop na te denken over toepassingen breder dan het hoger beroepsonderwijs.
Van de achterflap
Stel, je leert op de politieacademie voor politieagent. Deze opleiding besteedt een hoop aandacht aan professionele competenties zoals integriteit, loyaliteit, dienstbaarheid, besluitvaardigheid en stressbestendigheid. In de filosofie staan de genoemde competenties ook wel bekend als deugden: goede menselijke karaktereigenschappen die je kunt trainen door veelvuldige oefening. Het hoger onderwijs hecht bovendien veel waarde aan de zogenaamde 21ste-eeuwse vaardigheden. Denk aan samenwerken, kritisch denken, creativiteit en mediawijsheid.
De auteurs van ‘Aristoteles’ in actie menen dat nog iets anders essentieel is voor de vorming van professionals: de notie van praktische wijsheid. Zij ontlenen dit begrip aan de Griekse filosoof Aristoteles (384-322 v.Chr.). Aan de hand van verhalen en casussen uit de onderwijspraktijk laten zij zien hoe praktische wijsheid het fundament vormt onder alle vaardigheden en competenties en hoe je studenten in het middelbaar en hoger beroepsonderwijs praktische wijsheid bijbrengt.
De essentie van praktische wijsheid
Publicaties over onderwijsvernieuwing gaan veelal over digitalisering en personalisering van onderwijs. En over de 21st century skills: dat is een set van vaardigheden die elke aankomende werknemer (en werkgever) zou moeten beheersen. Deze skillset vormt in heel letterlijke zin het vertrekpunt van deze bundel: in de inleiding maakt samensteller en redacteur Elke Müller duidelijk dat zij en de mede-auteurs daar liever afstand van nemen. Die vaardigheden zijn te instrumenteel en schieten bovendien tekort: ze zijn dusdanig generiek omschreven dat ze de indruk wekken op alle beroepssituaties van toepassing te zijn, terwijl ze geen recht doen aan de wezenlijke verschillen tussen de contexten, noch aan de samenhang tussen de vaardigheden en benodigde kennis.
Waar studenten (en hun toekomstige werkgevers) veel meer bij gebaat zijn, is als ze leren wanneer ze welke kwaliteiten daadwerkelijk goed kunnen inzetten. Dat gaat verder dan het zich eigen maken van bepaalde taakgerichte competenties. Het gaat erom dat ze situaties en mensen in die situaties kunnen lezen en duiden, om het maken van (ethische) afwegingen, het bedenken van een bij de situatie en betrokkenen passende (re)actie, en vervolgens daarnaar kunnen handelen. Praktisch wijs handelen, welteverstaan.
Het gaat om een vorm van verstandig handelen, gericht op het zoeken naar en vinden van het juiste midden
Praktische wijsheid is een van de intellectuele deugden die de Griekse wijsgeer Aristoteles benoemde. Het gaat om een vorm van verstandig handelen, gericht op het zoeken naar en vinden van het juiste midden. Volgens Müller impliceert praktische wijsheid dan ook ‘het kunnen aanwenden van morele sensitiviteit, dat wil zeggen dat je een getrainde gevoelsantenne tot je beschikking hebt in concrete situaties en contexten die vragen om een moreel oordeel of ethisch handelen. Het gaat om een direct soort handelen vanuit dat juiste midden.’
Zoals bij de politie-agent van de achterflaptekst. Daarover wordt in de inleiding van het boekje een casus besproken: een agente in opleiding moest een wijkbewoner met een psychose tot rust zien te manen. Ter plekke besloot ze tot een handeling die effectief bleek. Evengoed komen universitair studenten fiscaal recht of mbo niveau 2-studenten van de opleiding Helpende Zorg en Welzijn voor ethische vraagstukken te staan, waarin ze in het hier en nu een afgewogen oordeel moeten vellen waarop ze moeten handelen.
Drie ingrediënten
Hoe breng je praktische wijsheid bij? Uit deze bundel leid ik af dat het recept voor praktisch wijs leren handelen bestaat uit het zorgvuldig verwerken van drie ingrediënten: tijd, moeite en gezamenlijkheid.
- Ten eerste, het spreekt voor zich dat wijsheid met de tijd komt. Zo ook praktische wijsheid: dat is iets waar tijd overheen gaat. Dat betekent niet dat het vanzelf komt, door simpelweg ouder te worden of meer levenservaring op te doen, of er zomaar veel uren in te steken. Als je 10.000 uur leert om iets verkeerd te doen, is dat verloren tijd. Het gaat erom dat je die tijd doelbewust investeert en dat je je hierin welbewust oefent. Het kost tijd om inzichten te laten bezinken, ze te laten vervormen, ze jou opnieuw te laten kijken. Wijzer worden, kost tijd (zie ook nieuwswijsheid.nl).
- In het verlengde hiervan ligt het tweede ingrediënt: moeite doen. Dat zit ‘m aan de ene kant in het feit dat het energie kost om je in te leven in verschillende situaties en perspectieven, en je te bekwamen in het aanwenden van de bijpassende kennis en vaardigheden. Leren is niet altijd makkelijk, het schuurt. Maar als je moeite doet, ervaar je de waarde daarvan.
Daarnaast zit het ook in het feit dat de vraagstukken waar je voor komt te staan, in zichzelf moeilijk kunnen zijn, confronterend en complex. Zie ook weer dat voorbeeld van de politie-agent. Haar interventie was er niet een uit het boekje, maar het was een afweging die ze naar eigen zeggen maakte op basis van gezond verstand. In het boek wordt duidelijk dat dat gezonde verstand een deel van het handelen verklaart. Het is niet iets wat je van nature hebt, maar wat je kunt (en moet) aanleren. Het gaat erom een repertoire op te bouwen aan ervaringen en inzichten waar je uit kunt putten op de momenten dat dat nodig is. Zie ook mijn bespreking van het boek Peak. - Ten derde is het van belang om je de opgave van praktisch wijs handelen samen met andere leerders eigen te maken én om als uitgangspunt te hanteren dat je rekening houdt met de ander. Als individu is het heel lastig, zo niet onmogelijk, om te bepalen wat ‘goed’ is en waar het juiste midden is. Het antwoord op die vraag hangt immers altijd af van de specifieke situatie en de personen die op dat moment betrokken zijn (en al dan niet aanwezig). Het vraagt dat je oefent met het erkennen van en je inleven in verschillende perspectieven. Daarover zul je in gesprek moeten met anderen, zodat je onder woorden kunt brengen hoe ieder een bepaalde situatie beleeft en hoe zich daarin beweegt. Aangezien ethische vraagstukken raken aan persoonlijke opvattingen en normen en waarden is belangrijk dat dit in een veilige setting gebeurt: op een (hoge)school waar je de docenten en medestudenten kent, en waar je een veilig leerklimaat ervaart.
Wat ik daarnaast mooi vind aan praktische wijsheid, al had dit in de bundel nader uitgewerkt kunnen worden, is dat het niet om jou draait, maar dat je gericht bent op de ander. Als ik de lezing van de auteurs goed volg, ging Aristoteles nog wel uit van hoe je zelf een goed leven kunt hebben. Maar praktische wijsheid, en het zoeken naar het juiste midden, leent zich er juist voor om meer rekening te houden met de ander. Het gaat erom dat je altijd bewust bent van de impact die je op anderen hebt, en dat je bewust nadenkt over de vraag in hoeverre jouw handelen iemand helpt op schaadt. Zie ook How can we make this about us.
Brede toepasbaarheid
Müller en haar mede-auteurs ijn allen als docent en/of onderzoeker werkzaam in het hoger beroepsonderwijs.In de bundel geven zij elk een verdieping van de implicaties van (kiezen voor) praktische wijsheid als onderwijsbenadering voor hun opvatting over professioneel handelen en vakmanschap. Daarbij geven ze ook voorbeelden van hoe zij dit in verschillende opleidingen inbedden – van interactiedesign voor apps tot en met integrale veiligheidskunde. Sommige lezers zullen het gevoel hebben dat wel erg vaak wordt ingegaan op de betekenis van praktische wijsheid; elke auteur leidt het eigen stuk immers in met hoe die dat begrip ziet en invulling geeft. Zelf vond ik die herhaling waardevol omdat ze daar net een andere inkleuring aan geven, en zij zo laten zien hoezeer interpretatie en invalshoeken ertoe doen. Als zij dit ook meegeven in hun onderwijs, leren hun studenten dat er niet slechts een antwoord is op elke vraag.
De insteek van praktische wijsheid is zinvol voor alle onderwijssectoren, van het primaire tot het wetenschappelijke onderwijs – en zelfs daarbuiten
Hoewel de auteurs focussen op hun eigen werkgebied is deze bundel interessant en relevant voor een veel bredere doelgroep. De insteek van praktische wijsheid is zinvol voor alle onderwijssectoren, van het primaire tot het wetenschappelijke onderwijs – en zelfs daarbuiten.
In mijn optiek zijn de auteurs van Aristoteles in actie dan ook nog iets te bescheiden geweest. Ze hebben gepresenteerd wat voor hun werkt en hoe dat werkt, en lijken te zijn overgegaan tot de orde van de dag. Zelf pleit ik ervoor dat hun benadering breed wordt omarmd. Concreet denk ik daarbij aan de volgende mogelijkheden (met het risico dat dit wordt gezien als ‘weer iets dat scholen moeten’):
- Praktisch wijs denken en handelen zou niet beperkt moeten blijven tot het hoger beroepsonderwijs. Ik zie heel duidelijke aanknopingspunten voor het mbo, en denk zelfs dat het ook zeer goed van toepassing kan zijn in alle sectoren – van primair tot en met wetenschappelijk onderwijs. Sterker, het heeft niet alleen betrekking op beroepssituaties. Ook in het dagelijks leven kom je als burger in contact met een (lokale) overheidsorganisatie, zorginstelling voor lastige kwesties te staan waarin je het juiste midden moet zoeken. In sociale contacten, met familie en vrienden, of via social media, net zo.
Als het wordt ondergebracht in het curriculum in het mbo of het vo, lijkt het logisch om dan te denken aan een vak als burgerschap. Dat lijkt mij echter te beperkt: ik denk dat een vakoverstijgende benadering slimmer is, waarbij je bijvoorbeeld met de docent Nederlands duikt in de betekenis van begrippen en deze met de docent van een beroepsvak toepast in een werksituatie. Zeker bij opleidingsoverstijgende modules of keuzedelen, waarin studenten ook studenten ontmoeten van andere disciplines, kunnen zij leren verbanden te leggen tussen de verschillende disciplines, en komen ze in contact met andere perspectieven. - Het is naar mijn idee niet alleen noodzakelijk voor leerlingen en studenten om te leren praktisch wijs te handelen; dit geldt net zo goed voor professionals die al hun diploma op zak hebben. Zo pleiten de sociologen Sophie Albers en Albert Jan Kruiter in hun pamflet Doen wat goed is (zie mijn boekbespreking hier) ervoor om praktische wijsheid op te nemen in professionaliseringstrajecten voor welzijnsprofessionals. Het past ook uitstekend in programma’s voor Leven Lang Ontwikkelen.
- Sowieso denk ik dat praktische wijsheid ook een wezenlijk onderdeel zou moeten zijn van de lerarenopleiding, en ook van bijscholings- en intervisietrajecten voor leraren. Praktisch wijs handelen leent zich bij uitstek voor reflecties en voorbereiding op het pedagogische moment: weten wat je (in een klas) moet doen als je eigenlijk niet weet wat te doen (Max van Manen, zie dit Nivoz-artikel). Wat mij betreft zou het een wezenlijk onderdeel van onderwijskundig vakmanschap moeten zijn. Daarvoor benoem ik elders vier dimensies: praktisch wijze keuzes kun je langs elk van die dimensies maken.
Van praktische wijsheid naar handelingswijsheid?
Eigenlijk heb ik maar één kanttekening bij het boek. En dat is dat de term praktische wijsheid vooral wordt geassocieerd met beroepsonderwijs. Dit punt hangt samen met het bezwaar dat ik heb tegen het onderscheid praktisch versus theoretisch onderwijs. Dat was eerder geïntroduceerd omdat het onderscheid lager versus hoger onderwijs uitdrukking zou geven aan ongelijkheid. Dat is natuurlijk zo, maar de tegenstelling praktisch-theoretisch lost dat helemaal niet op. Ten eerste is het een schijnbare tegenstelling: praktijk en theorie hebben elkaar altijd nodig. Dat hoeft overigens niet abstract of heel vaag te zijn. Zo laat Astrid Poot in haar DIY ethiek handboekje zien hoe zij ontwerpers laat nadenken over de vraag wat goed maken inhoudt.
Ten tweede verhult het in feite alleen maar dat men theoretisch onderwijs alsnog hoger acht dan praktisch onderwijs. In de praktijk heerst nog steeds het – valse – idee dat dat hoger opgeleiden beter doordachte beslissingen kunnen nemen. Maar kijk maar eens naar onze regering en volksvertegenwoordiging. Daar barst het van de hoger opgeleiden die zelden het politieke – laat staan het juiste – midden zoeken.
Bovendien geldt voor alle beroepen dat mensen voor (ethische) vraagstukken komen te staan, waar verstandig handelen, gericht op het juiste midden, is vereist. Zo bezien zou wellicht handiger zijn om te spreken van handelingswijsheid. Maar welk label we dan ook hanteren, ik denk dat het een heel goede zaak is dat de auteurs de lezer deze benadering hebben voorgeschoteld. Wat mij betreft smaakt dit naar meer.
#DeZinVanHetBoek
Uit elk boek dat ik lees, kies ik de zin van die mij het meest treft en die voor mij de zin van dat boek uitdrukt.
Uit dit boek is dat deze: ‘Kun je een beslissing maken die recht doet aan de levenssfeer van andere mensen?’
Fifi Schwarz werkt als adviseur Onderwijsvernieuwing op het Nova College in Haarlem. Deze recensie is met toestemming overgenomen van haar weblog, Verzamelde zinnen.
Reacties