Een lesje Slow Looking: drie bedoelingen van onderwijs komen samen in 30 minuten
10 februari 2020
Liesbeth Breek – docente Frans - kijkt met leerlingen naar foto’s. Niet zomaar foto’s, maar World Press foto’s. En niet zomaar kijken, maar Slow Looking. Samen vormt het een bijzondere manier om en passant te werken aan wereldburgerschap. En, zo was de ervaring tijdens de NIVOZ-onderwijsavond rondom begrippen als geduld en ongeduld in Zeist, er gebeurt in zo’n klas en langs die weg zoveel meer. Rob van der Poel schreef er een bijdrage over, waarbij hij gebruikmaakt van een eerdere publicatie van Liesbeth zelf uit Van12tot18.
De avond over het boek van Joop Berding – Opvoeding en onderwijs tussen geduld en ongeduld – is eerder door moderator Geert Bors ingeleid en door de auteur zelf van enkele inhoudelijke kanten en pedagogische vragen voorzien, als Liesbeth als eerste gastspreker wordt voorgesteld. We kennen haar in de liefde voor het werk van Phillippe Meirieu, die de pedagogiek van de onderbreking verwoordt in de plicht om weerstand te bieden. Maar – zo vertelt ze – ook Janusz Korczak heeft ze aan haar zijde staan in haar onderwijs en dagelijkse lespraktijk op het Petrus Canisius College in Alkmaar, de plek waar ze na dertig jaar onderwijsleven stevig is geworteld.
De ‘stem van de leerling’ en het vertrouwen in kinderen – zoals zich dat in het dagelijkse leven in het Joodse weeshuis in Warschau in en rondom de oorlogsjaren weerspiegelde - krijgt in haar les handen en voeten. En niet alleen door het goed uitspreken en schrijven van Franse teksten, maar vooral door de verbindingen die ze legt – en vooral waartoe ze uitnodigt - met de kleine en grote wereld. In Breeks lessen, zo wordt mij in dit voorbeeld van Slow Looking duidelijk, komen de drie doeldomeinen van Biesta (kwalificatie, socialisatie en subjectificatie) samen. En geeft ze me op deze Onderwijsavond een ervaring die mij even uit de kloktijd (chronos) trekt. Hoewel dit in de praktijk soms ook niet altijd even handig is.
Met geduld en zorgvuldigheid leidt ze de oefenvormen in. Het zijn kijk-oefeningen, in dit geval kiest ze voor beeldmateriaal uit de tentoonstelling Streets of the World van fotograaf Jeroen Swolfs die in zeven jaar het straatleven in 195 landen heeft vastgelegd. ‘Kijken naar kunst is een adempauze in mijn lessen waarin ik mijn leerlingen ook vaak voordoe op welke manier ze moeten denken om aan de vereisten te voldoen voor een toets of examen. Maar,’ zo zegt ze zelf, ‘ik wil ook dat leerlingen voor zichzelf leren denken en zich leren verwonderen. Het observeren van kunst biedt mij de gelegenheid om hieraan te werken.’
Ze vraagt alle aanwezigen om te beschrijven wat je op de foto rechts ziet. Ik zie een blauwe truc, met arabische teksten en eten erin. Ik zie een man met een tulband om, die neerkijkt op een rij andere mannen die gehurkt zitten aan de kant van de brede weg. Ik zie een stadsbeeld. Pas daarna mogen we zeggen wat we denken wat er gebeurt. Ik denk dat er eten wordt uitgedeeld aan arme, ondervoede mensen. En vervolgens is er een vraag die er wellicht ontstaat door dit beeld en denken. Bij mij klikt die zo: ik vraag me af waarom al die mensen zo geduldig zitten te wachten op hun beurt. Waarom alles zo gedisciplineerd gebeurd.
In voornoemde voorbeelden laat Liesbeth Breek haar leerlingen de waarnemingen en de vraag in het Frans stellen. ‘En daar kan best een woordenboek handig bij zijn, zegt ze, dus dat is geen probleem.’ In een korte rondgang bij de bezoekers van deze NIVOZ-onderwijsavond merken we dat iedereen verschillende dingen ziet, denkt en dat er verschillende vragen worden gesteld. Het perspectief en de eventuele geraaktheid door de waarneming wordt blootgelegd. Er is geen goed of fout. Maar er is het besef hoezeer je kijk op de wereld gekleurd wordt door achtergrond, jouw denken en interpretaties. Het gaat over identiteit en over diversiteit. Er is subjectivering, en er is verbinding, benieuwd als ik ben naar de volgende waarneming.
Ik zit op het puntje van mijn stoel, hoor andere antwoorden en vergeet even de slides van haar presentatie, alsmede de tijd. De les Slow Looking, waarin we nog een tweede oefening deden, neemt in plaats van de ingeruimde tijd van 20 minuten misschien daardoor bijna dubbel zoveel tijd in beslag, maar het lijkt voor iedereen welbestede tijd. Een collega-docente Frans spreekt haar grote dank uit en het is voor iedereen duidelijk dat ‘deze vorm’ en ‘deze aanpak’ door meer vakdocenten opgepakt kan en zou mogen worden. Ook als je geen docent maatschappijleer, aardrijkskunde of geschiedenis bent.
Wereldburgerschap
'Pedagogiek bestaat niet uit ideeën, maar het zijn gebaren (het is een wijzen naar),' zo liet Biesta zich recent ontvallen bij een studiemiddag over pedagogisch onderzoek en pedagogische praktijken. 'Het gaat dan over het ‘ik’ verleiden in de wereld te zijn.' Ik denk eraan bij het wijzen door Liesbeth naar de foto's. Zelf noemt ze het aandacht geven aan wereldburgerschap, een term die beter past dan burgerschap, omdat het globale aspect hierin meer vertegenwoordigd is. ‘Ik probeer van mijn leerlingen wereldburgers te maken door ze: kennis van en betrokkenheid bij de wereld buiten de Nederlandse grenzen mee te geven; empathie en respect bij te brengen voor andere normen en waarden; bewust te maken van hun toekomstige rol in de wereld. En het materiaal dat ik gebruik zijn nieuwsfoto’s, afbeeldingen van kunst of WorldPress foto’s.
Ik lees het artikel over Slow looking uit Van12tot18, door haarzelf geschreven. Kijken naar foto’s en schilderijen doet ze al jaren, zo lees ik. ‘Mijn leerlingen leven in een vluchtige wereld. Gedurende de dag is er via sociale media een visuele overdaad die om hun aandacht schreeuwt en die ze tegemoet treden met een swipende blik. Aangejaagd door hun eigen verlangens, navigeren ze van het ene naar het andere beeld. Door de Slow Looking werkvormen toe te passen vraag ik mijn leerlingen om vertraagd te kijken naar de wereld die hen omringt. Het is fascinerend hoe betrokken en getriggerd mijn leerlingen zijn tijdens deze activiteiten. Zo kijken zijn ze niet gewend.
Door de Slow Looking werkvormen toe te passen vraag ik mijn leerlingen om vertraagd te kijken naar de wereld die hen omringt. Het is fascinerend hoe betrokken en getriggerd mijn leerlingen zijn tijdens deze activiteiten. Zo kijken zijn ze niet gewend.
En ik ook niet, zo ervaar ik. Claus-Christian Carbon stelde in Art, Perception in the Museum: How we spend Time and Space in Art Exhibitions vast dat een gemiddelde museumbezoeker tussen de 13 en 45 seconden naar een kunstwerk kijkt, in dat korte tijdsbestek bepaalt of hij het kunstwerk mooi vindt of niet en loopt verder. Deze gehaaste houding kan niet ontsluiten wat er schuilgaat achter het kunstwerk. ‘En achter deze foto of dit schilderij gaat nu juist een wereld schuil die ik samen met mijn leerlingen wil ontdekken.’
Wie er meer van wil weten, over de oefeningen en het denken erachter, leest hieronder verder.
Manieren van denken
Docenten veronderstellen vaak dat hun leerlingen denken. Maar denken is veelal onzichtbaar, dus hoe weet je nu of jouw leerlingen denken?
Artful Thinking Palette - Project Zero Harvard
De onderzoeksgroep van Project Zero van de Harvard School of Education ontwikkelde de Artful Thinking Palette. Dit raamwerk is een handig referentiemiddel dat verschillende vormen van denken aangeeft.
Door dit raamwerk toe te passen op vormen van kunst brengt Liesbeth Breek haar leerlingen in aanraking met zes manieren van denken:
- ondervragen en onderzoeken,
- observeren en beschrijven,
- vergelijken en verbinden,
- vinden van complexiteit,
- onderzoeken van standpunten,
- beredeneren.
Observeren en denken vormen het hart van deze lesactiviteiten. Daarnaast bevorderen ze het zelfstandig verwoorden en daardoor ook de taalontwikkeling van de leerlingen.
Bij iedere vorm van deze denkvaardigheden kun je een aantal werkvormen toepassen.
Toepassing in de les
Kies een les waarin je 15 minuten kunt besteden aan één van deze werkvormen. Geef geen informatie over het kunstwerk, de maker of het doel, want daarmee stuur je de gedachten, terwijl je juist wilt bereiken dat de leerling zelfstandig denkt.
Hier volgen de twee voorbeelden van Slow Looking-werkvormen uit de Onderwijsavond van 5 februari, toegepast op foto’s van Streets of the World.
Werkvorm 1: See - Think – Wonder
Streets of the World Jeroen Swolfs India/New Delhi
Leerdoel - De werkvorm See - Think - Wonder stimuleert de leerling om goed te observeren en doordachte vragen te stellen.
Denkvaardigheid - Ondervragen en onderzoeken
Opdracht: Kijk naar de foto en vul het schema in. (Bij deze werkvorm worden 4 talen aangeboden om te illustreren dat toepassing bij alle talen mogelijk is.)
In de les:
Sommige leerlingen denken dat de staande man bestraft. Anderen merken op dat deze man voedsel komt uitdelen. Wat zien ze waardoor ze dit denken?
Werkvorm 2: Step Inside
Streets of the World Jeroen Swolfs Irak/Bagdad
Leerdoel - De werkvorm Step Inside leert een leerling om perspectief te nemen door in de huid van iemand anders te kruipen.
Denkvaardigheid - Onderzoeken van standpunten
Opdracht: Kies een persoon van deze foto.
Wat kan deze persoon zien en voelen?
Wat zou deze persoon denken?
Wat zou belangrijk zijn voor deze persoon?
Schrijf een tekst vanuit deze persoon waarin je antwoord geeft op bovenstaande vragen.
In de les:
De leerlingen delen hun geschreven teksten met elkaar en ontdekken dat vanuit eenzelfde perspectief verschillende interpretaties kunnen ontstaan.
Maar er zijn nog twee werkvormen die je kunt toepassen waarin twee andere manieren van denken worden gestimuleerd.
Werkvorm 3 : Looking ten times two
Streets of the World Jeroen Swolfs Papoea-Nieuw-Guinea/ Port Moresby
Leerdoel - De werkvorm Looking ten times two leert de leerling te vertragen en gedetailleerde observaties te maken die verder gaan dan eerste indrukken.
Denkvaardigheid: - Observeren en beschrijven
Opdracht: Kijk gedurende minstens 60 seconden naar de foto. Noteer in de linker kolom 10 woorden/zinnen die een aspect van de foto beschrijven.
Kijk daarna opnieuw en probeer nieuwe elementen te ontdekken.
Voeg in de rechterkolom nog 10 woorden/zinnen aan jouw lijst toe.
In de les:
Bij een klassikale inventarisatie blijkt dat de interactie tussen het beeld en de leerling bij iedereen verschillend is. Daarmee ontstaat niet alleen betrokkenheid bij andere culturen, maar ook respect voor elkaars interpretaties.
Werkvorm 4: What makes you say that?
Streets of the World Jeroen Swolfs Soedan/Khartoem
Leerdoel - De werkvorm What makes you say that? leert de leerling beschrijven wat hij ziet en dit te beredeneren.
Denkvaardigheid - Beargumenteren
Opdracht: Wat gebeurt er op de foto?
Wat zie je op de foto waardoor je dit zegt?
In de les:
Leerlingen maken kennis met andere waarden en tradities. Thema’s als identiteit en diversiteit komen aan de orde tijdens de bespreking.
Slotwoord van Liesbeth zelf: over wereldburgerschap en persoonsvorming
Naast identiteit en diversiteit onderzoeken we ook andere onderwerpen van wereldburgerschap zoals duurzaamheid, globalisering, verdeling, mensenrechten, vrede en conflict en mondiale betrokkenheid (Canon voor Wereldburgerschap samengesteld door NCDO en Universiteit van Utrecht, 2009). Op deze manier haal ik de wereld in mijn lokaal en creëer ik een bewustzijn dat verder gaat dan de grenzen van de leefwereld van mijn leerlingen. Ik hoop dat jonge mensen door mijn lessen liefde ontwikkelen voor de wereld en dat ze gaan nadenken over hun eigen verlangens in relatie tot zichzelf, de ander en onze planeet. Juist deze existentiële dimensie maakt het onderwijs voor mij waardevol.
Liesbeth Breek is werkzaam op het Petrus Canisius College Alkmaar en werkt tevens als onderwijsontwikkelaar en docententrainer. www.ondt.nu
Streets of the World is kosteloos te bezoeken. Naast gratis lesbrieven voor PO/VO&MBO is er ook een educatief project te bestellen via de website.
Literatuur
- Herman, Amy E. (2016) De kunst van het observeren. Scherper denken door aandachtig kijken. Amsterdam/Antwerpen Atlas Contact
- Tishman, Shari (2018) Slow Looking The art and practice of learning through observation. London/New York, Routledge
- Van Zeil, Wieteke (2018) Goed kijken begint met negeren Amsterdam/Antwerpen Atlas Contact
Reacties
Jelle Ris
Mooi!