Boekbespreking: Onderwijs na Covid-19

27 augustus 2020

De coronacrisis maakte van de ene op de andere dag digitaal onderwijs noodzakelijk. In twee dagen tijd waren alle scholen in staat om onderwijs op afstand te bieden. De Taskforce Ontwikkelingsgericht Onderwijs, opgericht eind 2019, stelt in het in juli 2020 verschenen boek Onderwijs na Covid-19 dat ook het leerstofjaarklassensysteem toe is aan onmiddellijke verandering. ‘Een beweging naar ontwikkelingsgericht onderwijs is nodig als antwoord op de problemen die het huidige stelsel veroorzaakt’. Een boekrecensie door hetkind-redacteur Rikie van Blijswijk.

Het is 2019. Er is grote onrust in het onderwijs. Men vindt de werkdruk te hoog, de salariëring te laag en daarnaast loopt het lerarentekort op. Scholen sluiten zich aan bij de oproep om te staken en gedurende het jaar zijn de scholen een paar dagen op slot. Er worden die dagen geen onderwijs gegeven op veel scholen en de schoolbesturen betalen die dagen soms wel en soms niet uit aan hun personeel. Kortom: het is onrustig en er is veel te zien en te horen op alle media over onderwijs.

Tegelijkertijd blijft het oorverdovend stil als het gaat om (noodzakelijke) veranderingen in de scholen. Om als beroepsgroep zelf het lerarentekort op te vangen en de werkdruk te verlagen. Eén schoolbestuurder in Amsterdam biedt leraren en directeuren een lesvrije week,  om na te denken over hoe het anders moet en anders kan. Ze blijkt de enige te zijn! Kortom: er gebeurt weinig tot niet zoveel vanuit de beroepsgroep zelf, laat staan een systeemverandering, hoewel het eind van het bestaande systeem in zicht is.

Oprichting Taskforce Ontwikkelingsgericht Onderwijs
Eind 2019 richt wijlen Dolf van den Berg, emeritus-hoogleraar Onderwijsvernieuwing, de Taskforce Ontwikkelingsgericht Onderwijs op. Hij heeft een indrukwekkend oeuvre geschreven en vindt het de hoogste tijd dat eeuwenoude leerstofjaarklassensysteem te vervangen door een ontwikkelingsgericht onderwijssysteem. Zijn oproep wordt beantwoord door een twaalftal gelijkgestemden, waaronder Jan Bransen (filosoof, onderzoeker en hoogleraar), Sjef Drummen (ex-schoolleider, beeldend kunstenaar en medeontwikkelaar van het Agoraconcept), Machiel Karels (directeur kennisplatform Wij-leren.nl en onderwijsadviseur) en Gérard Zeegers (voorzitter College van Bestuur SPOLT scholen). Samen maken zij zich sterk om de doelstelling te realiseren, wetend uit ervaring dat dit een langdurig traject zal worden.

Als het gehele onderwijs in 48 uur kan overgaan tot digitaal onderwijs, dan kan het zich ook naar ontwikkelingsgericht onderwijs transformeren, is de gedachte. Geen beter moment dan nu!

Ongekende veranderingen in onderwijs
Het is maart 2020. De coronapandemie noopt tot sluiting van scholen. En dan gebeurt er iets in het onderwijs dat niet eerder is vertoond: in twee dagen tijd is ieder schoolteam in staat een digitaal aanbod vorm te geven. De Taskforce Ontwikkelingsgericht Onderwijs ziet dat de bestaande onderwijsstructuren helemaal niet zo heilig zijn als gedacht door onderwijsgevenden. Ze ziet dat er ineens veel kan en veel mogelijk is en besluit om dan maar ineens door te pakken. Immers: ze is ervan overtuigd dat een beweging naar ontwikkelingsgericht onderwijs nodig is als antwoord op de problemen die het huidige stelsel veroorzaakt. ‘Een ‘diepe’ verandering, met allerlei inhoudelijke en organisatorische aspecten’. Als het gehele onderwijs in 48 uur kan overgaan tot digitaal onderwijs, dan kan het zich ook naar ontwikkelingsgericht onderwijs transformeren, is de gedachte. Geen beter moment dan nu!

Boek Onderwijs na Covid-19 verschijnt
In juli 2020 verschijnt het boek Onderwijs na Covid-19, waarin Dolf van den Berg in samenwerking met de hele Taskforce uit de doeken doet waarom ontwikkelingsgericht onderwijs noodzakelijk is en wat het leraren en leerlingen brengt om op een andere manier over onderwijs na te denken en uit te voeren. Het boek steunt, naast inzichten van gewaardeerde mede-auteurs, veel op eerdere boeken van van den Berg. Helaas is dit boek zijn laatste geworden. Dolf van den Berg overleed op de dag van de presentatie van dit boek. De Taskforce zet zijn werk voort. Dat kan, want Dolf heeft genoeg argumenten en stof achtergelaten om verder te gaan.

Het boek is opgedeeld in drie delen.

Onderwijs verkeert in crisis
Het eerste deel omvat een aantal argumenten op grond waarvan gesteld wordt dat onderwijs in crisis verkeert en dat het de hoogste tijd is voor de stip op de horizon. Die stip op de horizon is de nieuwe onderwijswerkelijkheid die ontstaat met de komst van elke leerling, staat op pag. 36. ‘Het kind of de leerling heeft het recht te zijn zoals hij of zij is. Hij of zij beschikt over een grote wereld die al lang bestaat en die nog lang zal blijven. Hij of zij wordt geen mens, want dat is hij of zij al. De begeleider probeert uitzicht te bieden op het eigene van de toekomst voor elk kind of elke leerling. Hij slaat een brug naar een ander mens. Zijn handen reiken naar de ander’.

Ook is duidelijk dat er een groot verlangen is om kinderen op een gelijk niveau te brengen.

Naar onderwijs van verbondenheid en verscheidenheid
Het tweede deel geeft een inkijk in wat het onderwijs liet zien tijdens de coronacrisis. ‘Enerzijds zijn er in positieve zin grenzen verlegd. Leraren zijn voortvarend aan de slag gegaan, er zijn handreikingen en noodplannen ontworpen, de teams hebben de handen ineengeslagen en er zijn devices ter beschikking gesteld zodat alle kinderen de online lessen konden volgen.(…) Het is bijzonder om te ervaren dat mensen in een noodsituatie zoveel creativiteit weten aan te boren’. (pag. 45) Maar, zo lezen we op pag. 46, er zijn ook enorme verschillen tussen scholen en doelgroepen. In het boek wordt een onderscheid gemaakt tussen:

1. De makkelijk lerenden
2. De thuiszitters
3. De moeilijk lerenden
4. De educatief armen
5. De emotioneel bedreigeden

Elk van hen heeft een andere onderwijsbehoefte, die niet erkend wordt in de woorden van de auteur. Ook is duidelijk dat er een groot verlangen is om kinderen op een gelijk niveau te brengen. In het boek wordt benadrukt dat dat een onmogelijke taak is.

De gezamenlijke opdracht van de Taskforce ligt juist in het erkennen en het op juiste wijze omgaan met individuele verschillen. Dat is een reden om vijf ideeën voor ander onderwijs te presenteren en op weg te gaan naar onderwijs dat door verbondenheid en verscheidenheid wordt gekarakteriseerd. Deze worden in het boek helder beschreven en uitgediept:

• De school als een ‘vrijplaats’: ‘Wie ben ik?’
• De kracht van elkaars aanwezigheid: naar verbondenheid
• Erkenning van de verscheidenheid: de grote verschillend tussen leerlingen
• De leraar als coach, ook bij afstands en thuisonderwijs
• Door verbondenheid en verscheidenheid naar kansrijk en eerlijk onderwijs

De Taskforce ziet veel mogelijkheden om maatwerk te bieden om aan te sluiten bij de talenten en vaardigheden die de leerling heeft. De basisvraag moet volgens hen luiden: ’Wat heeft deze leerling, in deze situatie, op dit moment in deze fase van zijn ontwikkeling nodig en hoe kunnen wij daaraan tegemoet komen met ontwikkelingsgericht onderwijs?’

Vier scenario’s voor een andere onderwijswerkelijkheid
In het derde deel worden vier scenario’s voor een andere onderwijswerkelijkheid geboden: een schoolscenario, een scholengroepscenario, een basisstelselscenario en een verrijkend stelselscenario. Deze scenario’s zijn gebaseerd op analyses van het onderwijs op scholen die op een ontwikkelingsgerichte wijze werken.

De schoolscenario’s zijn gebaseerd op:

1. De Bras, een basisschool in Den Haag Uit: Jan Bos (2018) Een toekomstperspectief voor het basisonderwijs: RKBS De Bras. In: Dolf van den Berg. Utopia: naar ander onderwijs (pp.139-161) Oud Turnhout/’s Hertogenbosch.
2. De Bosbessenschool in Drunen. Zie de interne notitie van Stichting Scala te Heusden. Dolf van den Berg (2018) ’Eindrapportage voor 3 scholen en het bestuur van Scala’. Heusden.
3. Kindcentrum Campus aan De Lanen in Rosmalen. Hieraan ontleent van den Berg de beschrijving van de opties van het kindcentrum.

Van deze scholen worden aspecten als uitgangspunten, kindbeelden, pedagogische kernwaarden, missie en visie en  meer beschreven.

Voor het scholengroepscenario is het strategische beleidsplan van De Stichting Primair Onderwijs Leudal en Thornerkwartier (SPOLT) het uitgangspunt. Bestuurder Gérard Zeegers, tevens lid van de Taskforce, licht toe waarom het leerstofjaarklassensysteem is beëindigd en waarom.

De uitgangspunten in het basisstelscenario worden ontleend aan deel 3 en 4 van het boek De toekomst van ons onderwijsstelsel van Dolf van den Berg (2020) , waarna alle ruimte wordt geboden aan Sjef Drummen om het Agoraconcept uitgebreid te beschrijven. Dit concept wordt gezien als een goed voorbeeld van een verrijkend stelselscenario.

De leden van de Taskforce Ontwikkelingsgericht Onderwijs nemen duidelijk stelling tegen het leerstofjaarklassensysteem. In het boek worden daarvoor heldere argumenten uit verschillende bronnen gegeven. Het boek is een geschreven voor  hun ‘fans’, maar ook voor de ‘twijfelaars’ en ‘andersdenkenden’, die ze mee willen nemen in hun overwegingen en voorstellen.

De Taskforce stelt zich ten doel politiek, onderwijs en samenleving te motiveren en te mobiliseren om het huidig onderwijs om te vormen in een duurzaam ontwikkelingsgericht onderwijssysteem en dit wettelijk vast te leggen. Het boek beschrijft de wegen die bewandeld gaan worden om dit te realiseren.

Rikie van Blijswijk is verbonden aan NIVOZ-opleidingen. Ze is initiator en begeleider van de NIVOZ-Coalitie voor leraren en schoolleiders.

Voor meer informatie verwijzen wij naar de volgende artikelen:

In memoriam Dolf van den Berg: https://www.taskforceoo.nl/

Boekbespreking: Jezelf zijn. Over autonomie in het onderwijs https://nivoz.nl/nl/boekbesrpeking-dolf-van-den-berg-raakt-onbesproken-thema-s-in-schoolleiderschap-aan

Boekbespreking: Herstel van de pedagogische dimensie https://nivoz.nl/nl/aanbevolen-dolf-van-den-berg-een-veelvormig-ambitieus-en-opbeurend-boek

Boekbespreking: Utopia: naar ander onderwijs https://nivoz.nl/nl/boekbespreking-utopia-naar-ander-onderwijs-van-dolf-van-den-berg