Vrije ruimte voor verzet en verbinding

8 september 2025

‘Na jaren van (zelf)onderzoek wist ik het zeker: je kunt de grote problemen mens- en milieuvriendelijk aanpakken door het bevorderen van verbinding en (meer) eenheidsbewustzijn. Ik besloot filosofie te gaan studeren aan de UvA, studeerde af op filosoferen met kinderen en ging als docent filosofie aan de slag op gymnasium Felisenum. Een betere wereld kon volgens mij het best beginnen bij de jeugd, met verbindende dialogen en de praktische wijsheden die dergelijke gesprekken kunnen opleveren.’ Rudolf Pieter Kampers, lerarenopleider aan de Thomas More Hogeschool Rotterdam, wil mensen met elkaar in verbinding brengen, laten nadenken over het goede leven en daarnaast ook vreedzame acties in het onderwijs bevorderen.

In 1987 bracht ik als 16-jarig rebels jochie een bezoek aan de bibliotheek in Castricum, op zoek naar een boek voor mijn lijst. Ik liep langs een rek met boeken die niets met die lijst te maken hadden en mijn blik viel op de rug van een boek met de titel De bevolkingsexplosie.[1] Ik pakte het uit de kast en werd gegrepen door de cover en de tekst op de achterkant. Het was die dag het enige boek dat ik mee naar huis nam. Na het lezen ervan verkeerde ik in shock. De gevolgen en mogelijke gevaren van een ongelimiteerde groei van de wereldbevolking hielden me nachten wakker: overconsumptie, uitputting van natuurlijke hulpbronnen, hongersnood, grote epidemieën, milieuvervuiling... Met de vragen die dat opriep, worstel ik sindsdien nog steeds. Hoe kan het dat we een soort plaag voor onszelf, elkaar en onze leefomgeving zijn geworden? Is deze explosieve ontwikkeling op een mensvriendelijke wijze om te buigen, en zo ja, hoe dan? Of zijn oorlogen, hongersnoden, epidemieën en milieurampen onvermijdelijk, of misschien zelfs ... noodzakelijk?

Alles is met alles verbonden middels golven
In 1992 kreeg ik tijdens een buitenlands studiejaar in Compiègne een moment van glashelder inzicht: ‘alles is met alles verbonden middels golven.’ Na jaren van (zelf)onderzoek wist ik het zeker: je kunt de grote problemen mens- en milieuvriendelijk aanpakken door het bevorderen van verbinding en (meer) eenheidsbewustzijn. Ik besloot filosofie te gaan studeren aan de UvA, studeerde af op filosoferen met kinderen en ging als docent filosofie aan de slag op gymnasium Felisenum. Een betere wereld kon volgens mij het best beginnen bij de jeugd, met verbindende dialogen en de praktische wijsheden die dergelijke gesprekken kunnen opleveren.

Dialoog, denken én doen
Met de oprichting van Stichting Leren Filosoferen – inmiddels een maatschap – wilde ik meer mensen met elkaar in verbinding brengen en laten nadenken over het goede leven. Maar alles blijft bij het oude als met de wijsheden die goede gesprekken kunnen opleveren weinig of niets gedaan wordt. Er zijn ook vreedzame acties nodig om een betere toekomst dichterbij te brengen! Daarvoor is reflecteren op concrete ervaringen, zoekend naar praktische wijsheid – de essentie van een filosofisch gesprek – van groot belang. Maar het is niet genoeg. We moeten ook (leren) anticiperen: alternatieve toekomstscenario’s onderzoeken, zodat we nog beter weten welke toekomst we wél willen, en daaraan kunnen werken. Daar is vrije ruimte (scholè) voor nodig, zeker in het onderwijs.

Tegenfase als tegenkracht
Vandaar dat we in 2020 Stichting De Tegenfase oprichtten – om de dialoog, het toekomstdenken en het opzetten van vreedzame acties te bevorderen in het onderwijs. Counterphase (‘Tegenfase’) is een begrip uit de natuurkunde; het betekent dat de fases van twee elkaar tegenkomende golven tegengesteld zijn, dat wil zeggen: als op een bepaalde plaats de trilling van de ene golf omhoog gaat, gaat de trilling van de andere omlaag. Tegenfase kan optreden in allerlei typen golven, bij licht, geluid, watergolven, enzovoort. Wij gaan ervan uit dat tegenfase ook in morele zin kan optreden: als tegenkracht tegen maatschappelijke misstanden en ongewenste, of zelfs bedreigende ontwikkelingen.

Revolutie in de schoolgang
Het inspirerende boek van filosofiedocent Joris Verheijen dat ik deze zomer las, bracht een soort fundament onder onze stichting. In zijn inspirerende boek Revolutie in de schoolgang[2] staat de radicaal-romantische Bildung als kritische burgerschapsvorming centraal. Verheijen stelt dat de onderwijspraktijk, net als de politiek van de laatste decennia, worstelt met een verlammend onvermogen om in alternatieven te denken. Het toetsingsprogramma van scholen zit zo vol, dat docenten niet eens tijd hebben om over alternatieven van gedachten te wisselen. Volgens Verheijen mag en kan de school best een plek van verzet worden, een ruimte waar leerlingen kennismaken met een wereld waarin radicale hoop wordt verbeeld én gevoed.

Niet vervormen maar vormen
Ook volgens filosoof Jan Bransen zou de school een oefenruimte moeten zijn waar leerlingen zich kunnen oefenen in het zelf denken, schrijven, rekenen en in ruimere zin in mens zijn, dat wil zeggen: waar kinderen en jongeren zichzelf bilden. De school is echter voor veel leerlingen een verstikkend repetitiehok …, een bedompte plek waar hun spontaniteit gedisciplineerd wordt, waar ze te weinig zuurstof krijgen en alleen nog maar snakken naar ruimte, naar ontsnapping, naar wegwezen. Leerlingen worden er volgens Bransen minder gevormd dan vervormd.[3] Vooralsnog wordt burgerschapsvorming door de overheid ingezet als een instrument om haar eigen burgers te disciplineren, terwijl het ook kan uitnodigen tot kritisch denken en sociale verandering.
Hoe creëren we genoeg vrije ruimte op school voor persoonsvorming en radicale hoop?
Kan school een plek worden waar leerlingen begeleid worden en zichzelf leiden naar een rechtvaardiger, empathische wereld?

Jongeren kunnen samen met docenten hun krachten bundelen in het onderwijs …
Verheijen pleit voor onderwijs dat een zekere kritische, schelmachtige ongehoorzaamheid van de kant van de leerlingen in de hand werkt. In plaats van leerlingen nog effectiever te disciplineren met een neoliberale kreet als ’eigenaarschap’, zouden we hen juist moeten aanmoedigen om zich het onderwijs actief toe te eigenen, om er een heel eigen draai aan te geven. De school zou een ruimte vol alternatieve mogelijkheden kunnen worden, waar een werkelijk onderzoek het vuur van radicale hoop kan doen ontvlammen. Een plek waar wordt gewerkt aan alternatieve toekomstvisies. Een plek waar kinderen en jongeren zich kunnen ontwikkelen tot politiek en sociaal betrokken burgers, die op zichzelf reflecteren en verantwoordelijkheid nemen, als tegenwicht tegen het rendementsdenken en -doen.
Zijn er (genoeg) moedige docenten en schoolleiders die hun school/onderwijspraktijk willen transformeren tot zo’n inspirerende plek?

… en Stichting De Tegenfase / Counterphase Foundation helpt bij het creëren van vrije ruimte!
Onze stichting is opgericht om kinderen en jongeren (meer) vrije ruimte te geven – bij voorkeur op school of in hun opleiding. Ruimte om onderzoek te doen naar alternatieve toekomstscenario’s, met behulp van betrouwbare bronnen. Bildung betekent voor ons ook letterlijk toekomstbeelden creëren, zowel gewenste als ongewenste. Immers, wanneer we weten waar we heen willen, kunnen we ook bedenken hoe we daar moeten komen. Met de werkwijzen van Tegenfase/Counterphase onderzoeken kinderen en jongeren uiteenlopende toekomstbeelden, brengen ze relevante trends rondom betekenisvolle thema’s in kaart, en zijn ze als ‘jongerenberaad’ in dialoog met elkaar. Ze onderzoeken handelingsperspectieven en zetten vreedzame acties op om gewenste toekomstscenario’s (eerder) te realiseren en ongewenste scenario’s te voorkomen. Dat geeft (radicale) hoop, en uitzicht op een zinvol bestaan!

Geïnteresseerd in de ideeën en aanpak van Tegenfase/Counterphase? Kom ook naar de conferentie Dialoog, Toekomstdenken en Actie! op zaterdag 4 oktober a.s.. Jouw denk- en daadkracht is van harte welkom en hard nodig! Reageren? Mail [email protected]