‘Ongelijkheid is geen natuurwet, het is een gevolg van keuzes’ - In gesprek met socioloog Orhan Agirdag

10 oktober 2022

Wij willen in ons onderwijs iedereen gelijke kansen geven. Maar we doen het niet. Niet omdat we ‘slechteriken’ zijn, zoals de Vlaamse socioloog en hoogleraar Orhan Agirdag schrijft op de flaptekst van zijn boek "Onderwijs in een gekleurde samenleving". Maar omdat we ons bevinden in een systeem dat ongelijkheid in stand houdt en omdat we ons vaak niet bewust zijn van de mechanismen in ons eigen denken. ‘Think again’, schrijf hij. En dat is waartoe Agirdag ons zal uitdagen en inspireren, tijdens zijn lezing op 2 november aanstaande, op de tweede Nivoz Onderwijsavond in Driebergen.

In de veelkleurige samenleving die Nederland geworden is, willen wij onderwijs geven dat goed en rechtvaardig is. Hoe scholen en leraren hierin te werk gaan is verschillend en vloeit voort uit systeemkenmerken, uit visies op onderwijs en uit persoonlijke overtuigingen. Maar het gaat niet goed genoeg met dat goede en rechtvaardige onderwijs. We slagen er niet in om ieder kind op een plek te krijgen die past bij zijn of haar potentie en het maakt nog altijd uit waar je wieg heeft gestaan. Met andere woorden, het lukt ons nog niet goed genoeg om ongelijkheden die er niet hoeven zijn via het onderwijs weg te werken.

Taal doet er sowieso toe. Je kunt in je school spreken over ‘taalachterstanden’ maar je kunt ook spreken over ‘taalachterstelling’.

Hoe gaan wij daar beter in slagen? Om goed te begrijpen waarom lang niet alles wat we ondernemen helpt in het wegwerken van ongelijkheid en onrechtvaardigheid, moeten we eerst goed begrijpen welke mechanismen en modellen ten grondslag liggen aan wat we denken en doen. Dat begint al bij de ontleding van de taal die we bezigen. Wat bedoelen we precies met etnische diversiteit? En wat is precies identiteit? Wat is een multiculturele samenleving? Wat bedoelen we als we zeggen inclusiviteit na te streven? Een goed gesprek vraagt om het uitfilteren van alle semantische onduidelijkheden. Taal doet er sowieso toe. Je kunt in je school spreken over ‘taalachterstanden’, maar je kunt ook spreken over ‘taalachterstelling’. Dat levert twee verschillende gesprekken op.

Een reis langs denkramen en modellen
Net als in zijn boek zal Agirdag ons gedurende de Onderwijsavond langs de verschillende denkramen en modellen leiden van waaruit je naar diversiteit kunt kijken. Deze sociologische en ook taalkundige ontrafeling van ons denken en doen is een interessante reis. Agirdag geeft ons niet alleen inzicht in mogelijkheden en onvermijdelijke conflicten, hij nodigt ook uit ons eigen denken en handelen tegen het licht te houden. Hij is daarin weliswaar barmhartig, maar windt er ook geen doekjes om. Want ook over de school die uitbundig het Suikerfeest viert en die vol inzet op het wegwerken van taalachterstanden, heeft Agirdag wat te zeggen.

Maar weinigen realiseren zich dat precies dat deficit-denken ons belemmert in het hebben van hoge verwachtingen

Centraal in zijn denken staat het deficit-model, het denken vanuit tekorten en onderwijs zien als het wegwerken van die tekorten. Agirdag: 'Het is nodig dat we dat model stap voor stap afbouwen. Enerzijds omdat het empirisch ontoereikend is, anderzijds omdat het aan de basis ligt van veel ‘self-fulfilling prophecies’. Neem het idee van lesgeven vanuit hoge verwachtingen. We weten dat het hebben van hoge verwachtingen werkt. En natuurlijk wil iedereen graag werken vanuit hoge verwachtingen. Maar weinigen realiseren zich dat precies dat deficit-denken ons belemmert in het hebben van hoge verwachtingen. Hoge verwachtingen gaan immers niet komen alleen maar omdat iemand dat zich voorneemt. Ergens moet je ook in de leerling potentie kunnen zien. Maar daarvoor moet je eerst je deficit-bril afzetten.'

Gestandaardiseerd toetsen en vroege selectie
Agirdag taxeert de onderwijssituatie in Nederland en België als vergelijkbaar, hoewel hij zich grotere zorgen maakt om het voortgezet onderwijs in Vlaanderen. 'Dat gaat eigenlijk alleen maar bergaf,' zegt hij. 'Omdat wij geen selectietoets hebben kan iedereen op het vwo beginnen. De afstroom is dientengevolge enorm en het beroepsonderwijs is bij ons echt het afvoerputje geworden. Er zijn nauwelijks leerlingen die vanuit een positieve keuze daar terecht komen. Het is bij ons ook volkomen onduidelijk wat de regels zijn om hoger of lager in het stelsel terecht te komen. Dit werkt in veel gevallen in het nadeel van bepaalde groepen leerlingen.' Dat brengt ons op gestandaardiseerd toetsen en de onrust in Nederland over onze vroege selectie. Agirdag: 'Zolang we een getrapt onderwijssysteem hebben met een duidelijke hiërarchie, zul je moeten selecteren. En dan is een toets nog altijd beter dan geen toets. De vraag is alleen: waarom moeten we selecteren? Beter is wat mij betreft geen toets en geen selectie. Maar zolang de zaken niet zo liggen, vind ik dat je aan leraren ook instrumenten moet geven om dat goed te kunnen doen.' De toets is wat Agirdag betreft dus een noodzakelijk kwaad, en ook niet de gouden sleutel tot verandering. 'Stel dat we morgen een einde maken aan de eindtoets basisonderwijs, dan gaat er aan de ongelijkheid niets veranderen. Kijk naar Vlaanderen. Daar is de ongelijkheid enorm, ook zonder toetsen.'

Hier kun je wel schitteren, dat is wat we kinderen willen laten voelen

Die ongelijkheid, daarvan is de samenleving toch doordrenkt? School kan toch eigenlijk niet compenseren wat er in de samenleving niet goed gaat? 'Dat is waar,' zegt Agirdag, 'maar dat idee mag nooit een argument zijn voor een school om niets te doen. En school kán ook iets doen. School heeft een eigen  verantwoordelijkheid. Ik kan mij ook niet goed vinden in de uitspraak dat school een minisamenleving zou zijn. Ik zou liever de school zien als een vrijplaats, waar juist al die invloeden van de samenleving op afstand worden gehouden. Het woord 'school' is afgeleid van het Griekse 'σχολή', dat 'vrije tijd' betekent. Niet in termen van ledigheid, maar vrij van de arbeidsverplichting, vrij van de noodzaak productief te zijn, een plek waar we ruimte maken om te leren in gelijkwaardigheid. Een safe space, zeg maar, waar we de kwalen van de samenleving voor zover mogelijk ‘tussen haakjes’ zetten. Hier kun je wel schitteren. Dat is wat we kinderen willen laten voelen. Hier kun je wel leren, hier is wel alles mogelijk. Dat is ook waartoe ik wil inspireren. Hoe hou je de ellende van de samenleving buiten, hoe geef je leerlingen het gevoel dat ze wél iets kunnen, dat ze waardevol zijn, dat hun kennis en achtergrond ertoe doet, dat ze in hun moedertaal mogen lezen, dat hun meertaligheid waarde heeft.'

De boodschap van Agirdag – het blootleggen van het ‘rad van ongelijkheid’ en het tonen van ‘het stuurwiel van emancipatie’ – wordt goed ontvangen. Zeker door beleidsmakers, opleiders en ouders. En leraren? Agirdag denkt na. 'Een publiek van onderwijsmensen is geen gemakkelijk publiek om voor te staan. Leraren zijn mensen die dag en dag in de praktijk zitten, hun handelen heeft wortel gekregen in hun ervaring, stukje bij beetje hebben ze zaken uitgeprobeerd en hun handelen bijgesteld. Die gaan dat zomaar niet veranderen omdat een of andere Vlaamse professor een andere boodschap heeft.'

Stuurwiel van emancipatie
Die boodschap overigens gaat veel verder dan de analyse en duiding, Agirdag geeft ons ook een ‘stuurwiel van emancipatie’ in handen, en richt zich daarin tot iedereen: tot de meerderheid én de minderheid. Hij is ook hoopvol. Agirdag: 'Mijn hoop haal ik uit het hier en nu. Uit wat nu al gebeurt op bestaande scholen. Wat er nu gebeurt op plekken waar het wel lukt om kansengelijkheid te realiseren. Het laat zien dat ongelijkheid geen natuurwet is, maar het gevolg van een aantal keuzes. Het leert ons dat we - mits we de juiste keuzes maken - scholen goed kunnen laten presteren en kinderen zich goed kunnen laten voelen op school. Mij stemt hoopvol wat ik met mijn eigen ogen kan zien, ervaringen van docenten die nu al die successen realiseren. Ik zal die voorbeelden ook laten zien. Zodat we allemaal kunnen voelen: zie, het kan wel, het lukt wel!'

Renske Valk is hoofdredacteur Van Twaalf tot Achttien, vakblad voor het voortgezet onderwijs.

--
Meer info over en de kaartverkoop vind je achter deze link of via de widget in de rechterkantlijn.

Meer lezen?
Onderwijs in een gekleurde samenleving - Orhan Agirdag
Verschenen oktober 2020, Uitgeverij Epo.

Orhan Agirdag
Orhan Agirdag is in 1984 geboren als laatste kind van een Limburgs mijnwerkersgezin. Hij studeerde  sociologie aan de KU Leuven en ging werken aan de Universiteit Gent. In 2011 promoveerde hij tot doctor in de Sociologie met een onderzoek naar de gevolgen van schoolsegregatie in Vlaanderen. Zijn werk werd bekroond met meerdere prijzen. Hij werkte een tijdje in Los Angeles, en sinds april 2014 is hij als docent verbonden aan Universiteit van Amsterdam, waar hij onderwijsbeleid doceert en onderzoek doet naar meertaligheid in het onderwijs. In zijn onderzoek combineert Orhan Agirdag inzichten van sociologie, onderwijskunde en linguïstiek en hanteert hij zowel kwalitatieve als kwantitatieve onderzoekmethoden. In eerste instantie gaat het in Agirdags werk om fundamenteel onderzoek, maar hij maakt regelmatig de vertaling naar de praktijk en het beleid.