Onderwijskunst: kunstonderwijs op de basisschool

18 januari 2024

Specialist cultuureducatie, dat is wat Michiel Bos is. Hij is bezig aan een serie blogs waarin hij hardop nadenkt over kunstonderwijs in het primair onderwijs en verslag doet van zijn onderzoek naar onderwijskunst. Het is een zoektocht naar meesterschap, waarbij hij de kunsten op verschillende manieren verbindt aan het onderwijzen van kinderen op de basisschool. ‘Een kunstvakdocent die een vast gezicht is en een hele dag met de kinderen op kan trekken, kan ook werken aan gewoontevorming, een verdiepte vertrouwensband en een goede relatie.’

Dat kunstonderwijs op veel manieren belangrijk is voor het opgroeiende kind, beschouw ik inmiddels als algemeen bekend. Het LKCA (Landelijk Kennisinstituut Cultuureducatie en Amateurkunst) deed onlangs een oproep voor een vaste kunstvakdocent op elke basisschool. Deze oproep werd ondersteund door onder andere de. Emiel Heijnen en dr. Melissa Bremmer, docenten aan de Amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten. Weerstand was er ook, onder andere omdat het de kunst weg zou halen bij de leerkracht.
Ik ondersteun de oproep van het LKCA, maar wat mij opviel is dat zowel de voor- als de tegenstanders daarbij spraken vanuit het huidige profiel van de kunstvakdocent, terwijl een dergelijke integratie van de kunstvakdocent in het basisonderwijs volgens mij om een ander profiel vraagt: de onderwijskunstenaar.

Ik spreek overigens liever over ‘kunstonderwijs’ dan over ‘cultuuronderwijs’ zoals te doen gebruikelijk. Cultuuronderwijs is verwarrend, omdat cultuur gaat over al het menselijk denken en handelen. Daarmee zit het dus door ons hele onderwijs verweven. Het zit in de manier waarop we elkaar groeten, hoe we met elkaar omgaan en de manier waarop we betekenis geven aan de wereld. De kunsten zijn een van de vele vormen waarin cultuur zichtbaar wordt, net zoals in de politiek, het rechtssysteem en de wetenschap. ‘Kunstonderwijs’ gaat over ‘kunsten’ en ‘onderwijs’ en is daarom in mijn ogen passender voor wat ik doe en waar ik het over wil hebben.

Kunstonderwijs
Kunstonderwijs dat wordt gegeven door vakdocenten op basisscholen bestaat in het algemeen uit korte lessen die in lengte variëren van 30 minuten tot maximaal een uur of twee. Soms worden ze gegeven in een wekelijkse serie. Met in de overige uren van de week veel aandacht voor taal en rekenen is kunst vaak een van de eilandjes waar kinderen naar worden meegenomen.

Een kunstdocent in het basisonderwijs is niet een vriendelijke vreemdeling die incidenteel iets leuks komt doen met de kinderen, maar een vaste kracht in het team van leerkrachten, die meedenkt over werkvormen en invulling van het curriculum

Mijn idee over wat kunstonderwijs zou kunnen zijn is een lesdag waarin kunst op allerlei manieren in het onderwijs is geïntegreerd. De dag beginnen we met zingen en bewegen. De letters komen voort uit verhalen en bij de rekentafels worden kleurrijke patronen zichtbaar. De fijne motoriek oefenen we met sierlijke vormen op papier en we dompelen ons onder in kleuren tijdens de schilderles, waarin we terugblikken op de les over vulkanen. Er klinken verhalen, we oefenen onze waarneming, de wereld krijgt betekenis en wij krijgen betekenis voor de wereld. Er is zowel ambachtelijk kunstonderwijs als procesgerichte didactiek, ontwerp en onderzoek. Onderwijs wordt onderwijskunst!

Een kunstdocent in het basisonderwijs is niet een vriendelijke vreemdeling die incidenteel iets leuks komt doen met de kinderen, maar een vaste kracht in het team van leerkrachten, die meedenkt over werkvormen en invulling van het curriculum. Een kunstdocent in het basisonderwijs is breed geschoold in verschillende (kunst)vakken, net als zijn collega’s die van de pabo komen en breed geschoold zijn in taal, rekenen, geschiedenis en aardrijkskunde. Een kunstdocent in het basisonderwijs kent de kinderen en kan met zijn kennis en vaardigheden inspelen op zowel pedagogische vraagstukken als leerdoelen uit de kern- en zaakvakken. Hij/zij kan zijn collega’s inspireren en ondersteunen met ideeën en materialen en zijn collega’s inspireren hem/haar. Iedereen is in deze samenwerking een onderwijskunstenaar!

Afgelopen twee jaar had ik het geluk dat ik op twee scholen in Zwolle een dergelijke rol mocht vervullen. Het was voor zowel het vaste team als voor mij een grote verrijking.

Een kunstvakdocent in het basisonderwijs is dan niet alleen een vaste kracht in een schoolteam maar is ook in staat een hele dag met een groep kinderen op te trekken en in een veilige omgeving met ze op avontuur te gaan.

Dat betekent dat de kunstdocent niet meer kan varen op het ‘wow-effect’, ‘vreemde ogen dwingen’ of het frisse enthousiasme voor iets nieuws. Hij/zij zal af en toe uit een ander vaatje moeten tappen om met de kinderen mee te kunnen bewegen in de in- en uitademingen tijdens de dag. Naar binnen en naar buiten gerichte activiteiten zal de kunstdocent pedagogisch en didactisch behendig moeten kunnen afwisselen, als een echte onderwijskunstenaar.

Vast gezicht
Een kunstvakdocent die een vast gezicht is en een hele dag met de kinderen op kan trekken, kan ook werken aan gewoontevorming, een verdiepte vertrouwensband en een goede relatie. Hij/zij kan de ontwikkeling van kinderen gaan ontdekken en betere ondersteuning en differentiatie bieden bij kinderen die dingen moeilijk vinden of om meer uitdaging vragen.

Het lijkt mij fantastisch als elke basisschool een dergelijke brede kunstvakdocent in huis heeft die gespecialiseerd is in het werken met kinderen van 4 tot 12 jaar.

In de komende maanden krijg ik de kans om drie volle woensdagen met een aantal groepen 7/8 te te werken. Het is nog niet wat ik zou wensen, maar een mooi begin en voor mij een groot avontuur om bovenstaande in de praktijk te gaan ervaren.

Dit blog is met toestemming overgenomen van Lemniscaatonderwijs.

Michiel Bos is kunstvakdocent, trainer en onderzoeker. Hij heeft zich gespecialiseerd in het basisonderwijs en wil met zijn werk de kunsten, pedagogiek en meesterschap in het onderwijs versterken.