Kees Klomp: hoe kun je hoopvol verbinding maken met de wereld?

27 januari 2025

Met een zeven maanden zwangere buik loopt Karien Verhappen de aula van het Stedelijk Gymnasium in Utrecht binnen voor een lezing van Kees Klomp. Tijdens de inleiding wordt snel duidelijk dat Kees bepaald niet gaat vertellen dat alles goed komt: ‘We staan niet meer voor een ravijn, we zijn er al in gevallen’. Geen lichte boodschap voor iemand die binnen twee maanden een nieuwbakken baby in haar armen sluit, maar daar kwam ze ook niet voor. Wel voor een eerlijk verhaal en hoop. Kees gaf hoop. Geen valse hoop, gestoeld op misplaatst optimisme, maar hoop in een actieve vorm: samen die dingen doen die we nu kunnen doen om minder hard te vallen. Lichtvoetig was deze avond niet, niet qua boodschap en niet qua inhoud. Maar Karien loopt de aula, naast wat waggelend, ook uit met nieuwe energie om verandering aan te brengen. In haar, in ons leven. Voor het leven van onze kinderen. Eenmaal thuis schreef ze dit verslag voor Globi, en wij mochten het overnemen.

Liever luisteren? Hier vind je de audioregistratie van de onderwijsavond.

In het auditorium van het Utrechts Stedelijk Gymnasium begint Kees Klomp zijn verhaal voor het publiek van de Nivoz Onderwijsavond van 15 januari 2025. Kees is sinds 2023 programmamanager AGENCY! bij Hogeschool Windesheim, waar hij probeert studenten en docenten intrinsiek gemotiveerd te engageren voor maatschappelijke issues. De titel van de avond is: “De plek der moeite: hoe je hoopvol verbinding maakt met de wereld.” Kees vertelt ons over wat hij doet om zijn studenten (economie) te laten inzien welke systeemverandering we als wereld nodig hebben. Wat dat te maken heeft met burgerschap? Veel: verbinding voelen met de wereld van nu en de toekomst (in plaats van de wereld die ooit was) is cruciaal om je plek in de wereld in te nemen en je kwaliteiten te kunnen inzetten voor de toekomst van onze planeet. 

 

“Houding is alles bepalend, maar niet of nauwelijks in curricula aanwezig”
Kees Klomp deed onderzoek aan de Hogeschool Rotterdam en constateerde dat de grootste problemen van vandaag allemaal iets gemeen hebben: ze hebben een economische oorzaak. Het CvB van de Hogeschool voelde deze conclusie goed: ‘Met onze opleiding economie leiden we onze studenten dus op om bij te dragen aan die problemen in plaats van oplossingen.’ Die conclusie leidde tot de aanstelling van Kees Klomp als lector economische systeemverandering. “In het onderzoek dat ik daar deed kwamen we tot de conclusie dat houding allesbepalend is als het gaat om systeemverandering. En er juist in curricula de meeste ruimte opgaat aan kwalificatiedoelen. Ja, ook wel wat socialisatie, maar de aspecten houding, subjectificatie en persoonsvorming zijn zeer weinig tot niet aanwezig.”

Stap 1: Urgentiebesef: “Het eerste wat je nodig hebt is een raakmoment”

Kees Klomp vertelt over hoe hij nu bij Windesheim houding-veranderend business onderwijs geeft. In dit onderwijs wil hij studenten de wereld laten ervaren. “We beginnen nu aan een project waarin studenten de wereldproblematiek zoeken in Zwolle zelf. Wat opmerkelijk is: daarvoor moeten ze contact maken, en dat vinden ze ontzettend spannend.” Daarna gaat Kees in op wat iedereen nodig heeft om de eigen houding te veranderen. “Het eerste wat je nodig hebt is een raakmoment, dat zorgt voor urgentiebesef. Het is een moment dat je raakt en niet meer loslaat, dat je internaliseert. Ray Anderson, ondernemer met een bedrijf voor vloeren, noemde dat ‘The spear in the chest’’.” Ray Anderson had een groot bedrijf in vloeren en plots vroegen zijn klanten hem wat hij in zijn bedrijf deed aan duurzaamheid. Hij schaamde zich, had geen antwoord, maar voelde de speer in zijn borst toen hij het boek ‘The ecology of commerce’ van Paul Hawken las. Hij leerde dat in de natuur afval niet bestaat en nam ecologen in dienst in plaats van ingenieurs. In de laatste jaren van zijn leven veranderde hij zijn vervuilende vloerenbedrijf tot een vloerenbedrijf dat niet alleen niets meer uitstoot, maar ook teruggeeft aan de natuur.

 

Stap 2: Agency: Handelingsperspectief en het veranderen van het verhaal

Kees Klomp brengt ons terug naar het onderwerp systeemverandering. “Systemen hebben heel veel macht, maar ze zitten echt alleen tussen onze oren. Het zijn verhalen die we zelf hebben verzonnen, dus we kunnen ook zelf nieuwe verhalen verzinnen en ervoor in de plaats zetten. Daar kunnen we de dominante logica mee oplossen, het ligt in onze eigen handen.” Hij noemt daarbij filsosfoof Eisenstein: 

Bron: Presentatie Kees Klomp, Nivoz Onderwijsavond

Symptomen rusten op systemen en systemen rusten op verhalen. Kees: “Eisenstein laat zien dat, om systeemverandering te bewerkstelligen, het geen zin heeft om symptomen van dat systeem te bestrijden, denk bijvoorbeeld aan de symptomen van klimaatverandering. Ook verandert er weinig als we tegen het systeem protesteren, al sta ik ook op de A12 om mijn mening te laten horen. Maar het systeem zal alleen echt veranderen als we het verhaal wat eraan ten grondslag ligt veranderen. Het verhaal is datgene waarin we geloven en naar handelen.” Hoog tijd voor nieuwe verhalen dus. Kees noemt een paar voorbeelden: 

1. Intervidueel (in plaats van individueel)

De mens is niet een individu dat op zichzelf staat, we vormen samen een wederzijds afhankelijk relatienetwerk. En denk daarbij niet alleen aan mensen onder elkaar, maar als mensen middenin en onderdeel van de natuur om ons heen. Niets kan individueel leven, alles leeft relationeel. Het leven op aarde is niet individueel maar intervidueel georganiseerd.

2. Immaterieel (in plaats van materieel)

Kees Klomp: “In ieder economieboek vind je hem terug: de homo economics. Overigens: we hebben het dan over de neoklassieke economie die we hier alleen maar doceren, er bestaan nog vele andere scholen van economie. Maar wat voor verhaal krijgen we als we de homo economics veranderen in de Homo Florens?” De homo economics, en de hele neoklassieke economische school, kun je zien als een les in kapitalisme, als supernormatief. Een onhoudbaar narratief. De Homo Florens gaat over wat mensen waarderen in plaats van wat mensen behoeven. Dit nieuwe verhaal stelt dat de mens floreert in relatie tot andere mensen, het milieu en andere levensvormen.

3. Dienende mens (in plaats van dominante mens) 

Hier laat Kees Klomp drie plaatjes zien: van het ego, van eco en van het nog minder bekende SEVA. In het EGO-model zien we de mens aan de top, als de dominante figuur. In het ECO- model is de mens onderdeel van de natuur. Het SEVA-model gaat ervan uit dat mensen niet alleen onderdeel zijn van de natuur, maar deze ook dienen. “Weet je, we ervaren het niet zo, maar als mensen zijn we natuur.”

Bron: Presentatie Kees Klomp, Nivoz Onderwijsavond 

4. Existentieel (in plaats van rationeel)

De Club van Rome, een particuliere stichting die in april 1968 werd opgericht door Europese wetenschappers en ondernemers, constateerde al dat de wereld niet kan voorzien in de behoeften van individuen. Toen wisten ze dus al: we hebben een nieuw verhaal nodig, een verhaal dat voorbij het menselijk belang gaat. Kees: “Het model dat ik nu laat zien, gebruik ik vaak. En ik leg het vaak uit aan de hand van een voorbeeld: in Rotterdam ging ik onderzoek doen naar het fenomeen fatbike. In het minstbedeelde deel van Rotterdam, was het aantal fatbikes het grootst. Hoe kan dat? Een fatbike was het antwoord op de bestaanspijn ’zijn’. De jongeren vertelden me: Met een fatbike word ik ook aan de andere kant van de Maas gezien. Erkenning, dat was waar de jongeren zoveel geld voor betaalden.

Bron: Presentatie Kees Klomp, Nivoz Onderwijsavond

Kees: “Aan de hand van dit model wil ik ook het verschil tussen behoeften en begeerten uitleggen. Behoeften zijn bevredigbaar, begeerten zijn onverzadigbaar. Begeerten gebruiken we om onze bestaanspijn te onderdrukken. Dat levert een gevoel op dat lijkt op geluk, maar dat slechts kortstondig is. Tussen behoefte en begeerte kun je iets plaatsen: namelijk beheersing. Dat is het moment waarop je je afvraagt: waarom wil ik deze begeerte oplossen? En wat vind ik daarvan? In het geval van de fatbike: wanneer je, op het moment van beheersing, je realiseert dat je het wilt kopen om gezien te worden, kun je ook beslissen ‘Dit is niet de manier om dat voor elkaar te krijgen, dit heb ik niet nodig.’ Geen makkelijke keuze om deze begeerte opzij te zetten, want het zorgt voor uitsluiting. Tegelijkertijd zorgt uitsluiting uit de ene groep, altijd voor insluiting in een andere.”

Stap 3: Community en de onderstroom

Naast het raakmoment dat zorgt voor het urgentiebesef, en agency en handelingsperspectief, hebben we voor systeemverandering ook het element ‘community’ nodig. Kees Klomp: “Laten we het hebben over voorleverschap. Dat is wat anders dan een voorbeeld hebben. Ronaldo is een voorbeeld voor mijn 11-jarige zoon. Het voorbeeld zorgt ervoor dat hij elke middag een balletje trapt, maar hij gaat het niveau van Ronaldo niet halen. De afstand tussen hem en zijn voorbeeld is heel groot. Bij voorleverschap is dat anders: voorlevers zijn mensen die nu al bezig zijn met veranderingen aan te brengen en laten zien hoe dit werkt. De afstand tussen jou en hen is veel kleiner.” Deze mensen zijn essentieel voor verandering. Samen vormen ze onderstroom, in de luwte van de bestaande samenleving. 

Vereisten voor de plek der moeite: wat is er nodig?

Deze drie stappen zorgen voor de systeemverandering die we nodig hebben als maatschappij, als wereld. Kees: “We moeten het beest in de bek kijken, die andere toekomst verbeelden en verandering brengen waarmee we een onderstroom creëren.” Een vraag uit het publiek: ‘Wat heb jij hiervoor nodig om dit met studenten te doen, binnen jouw rol aan Windesheim? Wat heb je nodig om die plek der moeite te creëren?’ Twee dingen, antwoordt Kees: “Veiligheid en tijd. Ik heb, in tegenstelling tot veel docenten, gelukkig tijd, doordat ik onderzoek en onderwijs combineer. Tijd om met studenten te werken aan intrinsieke motivatie en het inzetten van hun professionele vaardigheden. Veiligheid creëer ik door naast de studenten te staan, als allereerste mijn emoties en kwetsbaarheid te laten zien.”

 

Burgerschap, verbinding met de wereld en de plek der moeite 

Misschien heb je het gevoel dat het verslag van het verhaal van Kees wat ver weg staat van waar we normaal over schrijven: burgerschap. Wij geloven dat het verhaal van Kees belangrijk is om burgerschap niet alleen praktisch vorm te geven op school, maar ook visie en perspectief te geven. Veel van wat we in het onderwijs doen past niet meer of onvoldoende bij waar het met de wereld heen gaat. En burgerschap gebaseerd op (te) oude wereldbeelden raakt zijn betekenis kwijt. Door de nieuwe verhalen en zienswijzen waar Kees over spreekt en de praktische stappen die hij benoemt om te komen tot systeemverandering te onderzoeken en onder te brengen in het onderwijs, kunnen we als burgerschapsambassadeurs de onderstroom op onze scholen op gang brengen of versterken. Aan jou de vraag: bij welke ‘stroomgroep’ wil jij horen? 

Andere interessante interviews met en bijdragen van Kees Klomp: 

• https://www.re-story.be/nl/stories/2024/kees-klomp-betekeniseconomie
• https://www.nieuwwij.nl/interview/je-hoeft-niet-op-zoek-te-gaan-je-bent-er-al
• https://www.windesheim.nl/nieuws/2023/oktober/kees-klomp-beweging-van-het-hoofd-naar-het-hart?uc=1&uc=1&uc=1&uc=1
• https://realstoriesrealimpact.com/blog/sdg-s-halen-focus-op-sde-s/

Dit artikel verscheen eerder op globi.nl en is overgenomen met toestemming.

Karien Verhappen is afgestudeerd onderwijskundige en communicatiewetenschapper en werkt bij Globi, dat expertise en ervaring heeft op het gebied van interculturele communicatie, internationalisering, wereldburgerschap, burgerschap en antropologie. Ze ondersteunen scholen in het maken van interculturele verbinding.