Een eerste kennismaking met Kanamori: ‘Kinderen zijn onze spiegels’

7 oktober 2024

De ‘innerlijke reis van de leraar’ stond woensdag 18 september centraal tijdens de Kanamori 3.0-conferentie in Ede met de onderwijsvisie van de Japanse leraar Kanamori als leidraad. NIVOZ-redacteur Berke Hoogenveen neemt je mee in haar eerste aanraking met zijn onderwijslessen.

Toshiro Kanamori (1946-2020) was een Japanse opvoeder, filosoof en cultuurhistorisch denker. Hij werkte meer dan 35 jaar als leerkracht in het basisonderwijs en is bekend van de documentaire Children Full of Life. Plezier stond voorop en hij moedigde kinderen aan zowel hun eigen sterke kanten als die van hun vrienden te bevestigen. In zijn klas werkten kinderen aan een sterke sociaal-emotionele band, met zichzelf, de ander en de omgeving. Uiteindelijk had Kanamori één wens: kinderen leren samen gelukkig te zijn.

In 2012 reisde meester Kanamori elf dagen door Nederland, op uitnodiging van NIVOZ. Meer dan vierduizend mensen maakten kennis met zijn lessen. Vorig jaar blies Henk Boer, lang werkzaam als pabo-docent, weer leven in de fundamenten van het onderwijs van Kanamori. Hij organiseerde een miniconferentie in Wijchen en startte een groep op LinkedIn. Die beweging resulteerde in een nieuwe, grotere conferentie.

Kinderen zijn onze spiegels
De conferentie werd afgetrapt door een keynote speech van Bart Heeling, oud-leraar in het speciaal basisonderwijs en gedragsspecialist. Op LinkedIn deelt hij ervaringen als leraar met duizenden volgers. ‘Oud geleerd, jong gedaan’ stond er op de eerste slide van zijn presentatie. Het duurde even voordat ik de woordspeling in de gaten had. ‘Kinderen zijn onze spiegels,’ legt Bart uit, refererend aan de woorden op het scherm. ‘Ik ben mezelf meer dan eens tegengekomen als leraar in het cluster 4-onderwijs. Maar, ik ben nooit boos geworden.’ Direct ben ik geïntrigeerd: nooit boos geworden, hoe dan?

Positief gedrag benoemen en erkennen
Bart vertelt dat er twee soorten gedrag bestaan: externaliserend en internaliserend gedrag, maar dat we als mensen geneigd zijn vooral te reageren op die eerste. ‘Negatief gedrag wordt beloond met aandacht, maar wat zou er gebeuren als we dat omdraaien?’ Bart legt dit uit aan de hand van het Japanse woord ‘komorebi’, wat staat voor het zonlicht dat tussen de blaadjes doorschijnt. ‘Het is belangrijk om te focussen op het positieve en dat te benoemen en te erkennen. Dat wat aandacht krijgt, wordt namelijk versterkt.’

Achter het gedrag kijken
Het is belangrijk te kijken naar wat er achter het gedrag schuilgaat. Bart legt dit uit aan de hand van een voorbeeld:

‘Je hebt twee leerlingen: Dave en Mike. Dave heeft problemen thuis: hij krijgt altijd te horen dat hij alles fout doet. Hij uit dit op school door zijn schoolwerk niet te maken en zijn boosheid af te reageren op de leraar. Hij zit dan ook vooraan in de klas, zodat de leraar hem goed in de gaten kan houden. Mike daarentegen zit helemaal achterin de klas en maakt altijd in stilte zijn schoolwerk. Hij zorgt nooit voor opschudding en vraagt nooit om aandacht. Maar dit komt omdat Mike thuis nooit te horen krijgt dat hij het goed doet.’

Hoewel beide leerlingen ander soort gedrag vertonen, hebben ze alle twee de positieve erkenning en bemoediging van de leraar nodig. 

Traumasensitief werken
Bart is voorstander van ‘traumasensitief werken’. Het is in essentie heel simpel: ‘Je houdt er rekening mee dat in elke klas kinderen zitten die een trauma hebben.’ In deze podcast gaat hij in op de vraag waarom hij dit begrip gebruikt, ondanks de lading van het woord en de kritiek die er op is. Door je bewust te zijn van het feit dat er in elke klas kinderen zitten met een trauma en door kleine aanpassingen te maken in je houding, kun je als leraar al een groot verschil maken. ‘Stel bijvoorbeeld niet de vraag: wat is er mis met jou?’, vertelt Bart. ‘Maar vraag de leerling: wat heb jij meegemaakt?’

Groepsgeluk
Tijdens de conferentie waren er verschillende workshops te volgen, waaronder de workshop GroepsGeluk - gegeven door Désirée Farro-Joosen. Ze is therapeut, oud-leerkracht en oprichter van GroepsGeluk, een spel waarmee je de dynamiek van een groep zichtbaar kunt maken met poppetjes, symbolen en ander materiaal. ‘Hierdoor kunnen zowel de groepsleider als de leerlingen inzicht krijgen in de processen die spelen in de groep’, aldus Désirée.

Het draait bij het spel om systemisch werken. ‘Wie denkt dat hij of zij hier geen ervaring mee heeft, klopt niet’, stelt Désirée. ‘Iedereen is bekend met systemisch werken.’ Het gaat volgens haar over het werken met een groep en binnen die groep draait het om balans. Eén van Kanamori's uitgangspunten sluit hier perfect bij aan: ‘Als één kind niet gelukkig is, is niemand gelukkig.’ Dat is ook de ondertitel van zijn boek Levenslessen dat NIVOZ in 2012 vertaalde.

Bert Hellinger is de grondlegger van systemisch werken. Hij ontdekte zes principes die gelden voor iedere groep:

• Iedere groep wil gelukkig zijn.
• Er is een duidelijk kader.
• Iedereen hoort erbij.
• Iedereen heeft zijn eigen plek.
• Er is balans in geven en nemen.
• Iedereen draagt zijn eigen lot.

‘Kinderen voelen het aan als er iets niet goed zit en zij denken vaak dat dat door hen komt’, vertelt Désirée tijdens de workshop. ‘Daarnaast beïnvloeden meerdere systemen het welbevinden van de klas, namelijk het gezin, de school(directie) en de leerkracht.’ Het kan daarom heel behulpzaam zijn om systemisch te werken in de klas. Het spel GroepsGeluk kan daar als handvat voor dienen. Zo legt Désirée bijvoorbeeld uit dat kinderen het makkelijker vinden hun gevoel en problemen uit te leggen als ze deze niet aan zichzelf toeschrijven, maar aan een van de hulpstukken van het spel.

Conclusie
De Kanamori 3.0-conferentie bood waardevolle inzichten voor leraren die hun leerlingen willen helpen opgroeien in een veilige, ondersteunende en gelukkige omgeving. Door te werken vanuit positieve erkenning, traumasensitiviteit en systemische principes leren kinderen dat ze ertoe doen en dat ze deel uitmaken van een groter geheel. Het is een uitnodiging aan leraren om niet alleen kennis over te dragen, maar ook de emotionele en sociale ontwikkeling van kinderen centraal te stellen, zodat iedereen zich gehoord en gewaardeerd voelt.

Wie meer wil luisteren en lezen

• Kanamori Podcast met Bart Heeling
• Keynote van Naoto Tsuji, die als onderzoeker aan de zijde van Kanamori stond en diens nalatenschap voortzet