Boekrecensie: In welk water zwemmen we? Een essay over neoliberale ontwikkelingen in het onderwijs in Nederland

16 november 2023

'Gedurende al die jaren maak ik één keer een leerling mee die mij in eerste instantie onberoerd laat . Hij doet mij domweg niets, raakt mij niet. Ik ben perplex, schrik van mezelf, raak in de war. Ik voel de bodem onder mijn bestaan als onderwijzer wegslaan….' (Grol, p.16) Cees Grol doet in zijn essay, ‘In welk water zwemmen we’,  een poging om ontwikkelingen op politiek niveau en zijn persoonlijke ervaringen en waarden binnen het onderwijs met elkaar in verband te brengen. Oud-hogeschooldocent Jan de Bekker schreef een recensie.

In zijn pedagogisch handelen speelt de filosoof Levinas een belangrijke rol. Grol schrijft: ‘.., dat ik onderwijzer ben bij de gratie van de blik waarmee het kind naar mij kijkt en de stem waarmee het kind tegen mij spreekt.’ 

Het neoliberale en meritocratische gedachtengoed heeft,  volgens Grol,  de pedagogische sensitiviteit buiten het beleid en de school gezet.  Hij schrijft (p.77): “Aldus betaalt het kind vanaf het moment dat hij naar school gaat de prijs van het kind-zijn voor de arbeidsmarkt.” Die zin raakt mij. Zijn kinderen op school inderdaad  alleen nog maar ‘kind voor de arbeidsmarkt’?

Grol beschrijft drie schaduwkanten van wat hij noemt ‘het dominante ‘neoliberaal gekooide , meritocratische onderwijsmodel’.

1. De basale ervaringen uit de leef-en werkwereld  van kinderen worden instrumenteel gevuld met rekenen, taal en lezen, en daar wordt de beoordeling van onderwijskwaliteit aan opgehangen. De pedagogiek is vervangen door een onderwijskunde, die zich meer oriënteert op de economie dan op de ervaringswereld van kinderen, en op pedagogische afwegingen.
2. Als het gaat om louter instrumentele  onderwijsopbrengsten, ontstaat er  een nieuw soort symbolisch kapitaal dat cultureel aanzien en prestige biedt: de waarde van een mens wordt daaraan gekoppeld;
3. Niet de leefwereld van het kind, maar de wereld van de arbeidsmarkt bepaalt de onderwijsinhoud.

Grol kijkt kritisch naar onderwijskundige managers die nog slechts  aandacht hebben voor effectiviteit, efficiëntie en leeropbrengsten. En ook naar de rol van de onderwijsraad en de onderwijsinspectie in de focus hierop.

Hij pleit voor een ethisch wending waarin  er sprake is van vrijheid en ruimte voor mensen om verschillend te zijn, en waarin de leraar weer geraakt kan worden door het gelaat van het kind. Pedagogiek als ethische en morele wetenschap  zou zijn plek in het onderwijs weer moeten terug veroveren!

Twijfel
Na het lezen van dit essay blijf ik twijfelen. Is de pedagogische geraaktheid een fenomeen dat niet meer erkend wordt door onderwijskundigen en beleidsmakers?

Pedagogische waarden mogen misschien wel verdwenen zijn uit de  beleidstaal, en ook uit het tegenwoordig zo dominante New Public Management, maar in het alledaagse handelen, reflecteren en samenwerken van leraren, en ook van leidinggevenden,  zie ik de pedagogische waarden  nog volop!

Levinas gaf niet voor niets aan dat het geraakt zijn door de Ander( een kind bijvoorbeeld) een ervaring is die aan alles vooraf gaat. Als ik hem goed begrepen heb, baseert hij zijn ethiek op de onmiddellijke ervaring van het appèl van de Ander.

Ik pak het boek  ‘Levinas in de praktijk’ van Jan Keij  er nog eens bij en lees op blz. 33:

• Geraakt worden betekent geroepen worden;
• Geraakt worden betekent een antwoord moeten geven;
• Geraakt worden is gericht worden op de ander;

Ik denk dat het  in het hier en nu geraakt worden door het appèl van dit kind er nog steeds is. De erkenning daarvan binnen het neoliberale en meritocratische discours vormt misschien wel een taai vraagstuk! Daar gaat het vooral om het meetbare kind.

Jan de Bekker was tot zijn pensioen hogeschooldocent bij het Instituut voor Ecologische Pedagogiek, en heeft nu een kleine praktijk voor coaching van schoolleiders en interne begeleiders.

Literatuur

Cees Grol (2023): In welk water zwemmen we? Een essay over neoliberale ontwikkelingen in het onderwijs in Nederland. ISBN 978 94 933 4302

Jan Keij(2016): Levinas in de praktijk; Uitg. Klement/Pelckmans