Blijven geloven in onderwijs voor een rechtvaardige samenleving

4 juni 2020

Rikie van Blijswijk is behoorlijk aangedaan door de recente gebeurtenissen in Amerika en wil niet meer kijken naar de beelden waarop te zien is hoe George Floyd wordt vastgehouden door een politieman en sterft. Ze ziet niet voor de eerste keer dat een zwarte man sterft door bruut politiegeweld. Helaas hebben velen eerder een confrontatie met de Amerikaanse politie niet overleefd. Ze is noch Amerikakenner, noch journalist of onderzoeker. In dit artikel deelt ze slechts een paar van haar ervaringen als bezoeker in The Essential Schools, die meestal in de armste wijken in de grote steden hun doorgaans zwarte leerlingen een beter perspectief voor hun toekomstig leven willen bieden. Deze scholen laten zien hoe hard er gewerkt moet worden om de kwalijke gevolgen van discriminatie uit te bannen en zoveel mogelijk te voorkomen. ‘Dat je les moet geven aan jonge mensen zodat ze weten wat hun rechten en plichten zijn als burger van dat land, omdat ze zwart zijn!!’

Hun curricula bevatten thema’s als armoede, slavernij, sociale achterstand en dus discriminatie. Talloze gesprekken met schoolleiders en leraren, leerlingen en hun ouders gaan over discriminatie. Er heerst angst in de samenleving, en dus in de scholen, door een andere dan witte huidskleur te hebben. Zwarte moeders brengen en halen hun zoontjes van 10 jaar en ouder naar en van school. Een zeer goede lerares millimetert haar haardos, omdat mensen het anders ongevraagd vastpakken. Een ander wordt in een shopping mall door de politie gesommeerd haar creditcard te tonen om daarmee haar aanwezigheid in dat winkelcentrum te legitimeren. Als ik een klas zesjarigen binnenkom, het is dan 2017, hoor ik haar aan de kinderen vragen: ‘Wat is vrijheid?’ Een kind antwoordt: ‘Naar hetzelfde restaurant mogen als waar die mevrouw (wijzend naar mij) mag.’

Ik heb een witte huidskleur
Ik ben in 2011 in San Francisco bij de conferentie van The Essential Schools en kies voor de workshop met de voor mij op dat moment mysterieuze titel “Can we talk?” In de zaal tref ik mensen in een onwennige en vooral nerveuze sfeer. We worden uitgenodigd om in kleine groepjes te vertellen wie je bent, waar je vandaan komt en wat je doet. Ik hoor veel verhalen over immigratie en waarom Amerika hun uitweg was. Vervolgens wordt gevraagd naar wat jouw huidskleur je heeft gebracht. Ik weet niet wat ik hoor! En dan hoor ik, eerst voorzichtig, maar als het veilig blijkt ook voluit, over hoe die hun identiteit en hun leven heeft bepaald. Er wordt verteld over uitsluiting en armoede in hun jeugd; over die ene leraar met diezelfde huidskleur die hen wel begreep. Over hun schoolopleiding, waar ze tien keer harder moesten werken om hetzelfde te bereiken als witte medeleerlingen. Over hun angst of hun broer of zus wel levend weer zou thuiskomen van boodschappen doen in die ene wijk van de stad waar ze wonen. Ik ben verbaasd als een van de deelnemers zich tot mij richt in goed Nederlands. Hij vertelt dat hij uit Puerto Rico komt en als homo met een donkere huidskleur in zijn school wordt doodgezwegen door zijn collega-leraren. Na de zoveelste vernedering gaat hij naar Amsterdam en volgt een acteeropleiding. Nog voordat hij deze afsluit, wordt zijn vader ziek en gaat hij zonder geld en een illusie armer terug naar Amerika. Hij werkt nu in een Essential School in New Orleans en doet er alles aan om op zijn High School met name zwarte leerlingen een betere toekomst te bieden. Het curriculum is daarop ingericht en een vak als Social Justice is daarin opgenomen. Om leerlingen, met name jongens te leren hoe op te komen voor hun burgerrechten.

Door deze verhalen word ik mij voor het eerst in mijn leven, ik ben dan 56 jaar, bewust van mijn witte huidskleur. Die heb ik nooit als onderdeel van mijn identiteit gezien; ik heb er geen last van gehad en ben er niet door gehinderd. Ik pak geëmotioneerd de microfoon bij de plenaire terugblik op de eerste dag van de conferentie. Voor 1200 mensen zeg ik dat hardop en spreek uit dat ik dus nooit echt zal kunnen voelen wat het betekent om een zwarte, bruine, gele, of rode huid te hebben, die niet geaccepteerd wordt in de samenleving. Ik vraag hen deze verhalen daarom te blijven vertellen.

Hij heeft een zwarte huidskleur
Sinds 2009 bezoek ik elk jaar The Boston Arts Academy. Het is een High School met een dubbel curriculum. De leerlingen krijgen zowel academische lessen als een kunstopleiding. Het is de enige art school die toegang biedt zonder een gemiddeld cijfer van een 8 te vragen voor wiskunde. Voor meer informatie over deze school  kun je hun website bekijken.

De leerlingen komen vooral uit armoedige, zwarte gezinnen en vaak migrantenfamilies. Verderop in dit artikel kom ik op deze school terug. Ik heb het voorrecht gehad om tot nu toe zo’n 20 dagen met de leerlingen op te lopen, in de klassen te zijn en te voelen en te zien hoe sterk een community is als alle leden daarvan hun eigen cultuur, religie en achtergrond mogen inbrengen en daardoor zichzelf kunnen zijn, terwijl er tegelijkertijd een gezamenlijkheid is die ontroert. In oktober wordt Africa Lives gevierd, waarbij zang, dans en muziek uit het oorspronkelijke thuisland worden uitgevoerd in combinatie met kennis uit de lessen daarover.

Dr. Lee Pelton is Chairman of the Board van de Boston Arts Academy Foundation, en President van het Emerson College. In een open brief (pdf) schrijft hij zijn persoonlijke verhaal naar aanleiding van recente, maar ook eerdere, uitwassen van politieoptredens tegen zwarte mensen in Amerika. Zijn verhaal ontroert mij. Het laat zien hoe zo’n respectabele man daar tegen moest en nu nog steeds moet knokken.

Social justice
In New Orleans, San Francisco, New York en in Boston, overal waar ik in Essential High Schools was, heb ik lessen in Social Justice bijgewoond, omdat ik die nooit in Nederland heb gezien en nieuwsgierig was naar de thema’s  die zoal aan de orde komen. Het vak is ontstaan om met name zwarte jonge jongens een rechtvaardige samenleving te bieden. De leerlingen wordt verteld over hun rechten en plichten en hoe zij voor zichzelf kunnen opkomen. De les die mij het meeste is bijgebleven volgde ik in 2018 op de Boston Arts Academy en ging over het Amerikaanse rechtssysteem. Doel was om te leren welke rollen er zijn in dat systeem, wat zijn/haar taak is, hoe een proces verloopt en hoe een jury wordt samengesteld. In de les waar ik bij ben wordt een rechtszaak nagespeeld met alles erop en eraan. Waarom wordt dat zo indringend en echt gespeeld, vraag ik? ‘Omdat we de leerlingen willen leren waarin ze terechtkomen als ze gearresteerd worden om niets en zich toch moeten verdedigen. Om ze te leren dat ze zich waardig kunnen gedragen en toch zich kunnen verdedigen in een partijdig systeem. Om ze te leren om voor zichzelf op te komen, geen fouten te maken, waarop ze kunnen worden ‘gepakt’.’ Zulk levensecht onderwijs had ik nog nooit gezien; de aandacht ervoor is meer dan 100%. De les wordt gegeven met humor en charme, maar kan niet verdoezelen dat het een bloedserieus, maar tegelijk onbegrijpelijk onderwerp is in een democratisch land als Amerika. Dat je les moet geven aan jonge mensen, zodat ze weten wat hun rechten en plichten zijn als burger van dat land, omdat ze zwart zijn...

Leiderschap in een black community
Deze school, maar ook de andere Essential Schools in New York en Boston, staat voor mij symbool voor de bestrijding van de ongelijkheid in de Amerikaanse samenleving. De schoolleiding spreekt zich uit en stemt haar beleid en curriculum af op wat nodig is om hun leerlingen alle kansen te bieden op het behalen van een diploma om naar een College te kunnen. Op de meeste scholen is de loterij het enige middel om kans te maken op plaatsing; op Boston Arts Academy krijgt elke leerling die zich aanmeldt de kans om zich te laten zien op een auditie. Elke leerling krijgt de kans om zichzelf optimaal te ontplooien en alle hindernissen daarin worden zoveel mogelijk weggehaald. Het is een continu proces dat vanaf de oprichting gaande is. Linda Nathan, oprichter en eerste directeur heeft twee boeken geschreven, waarin ze de systematische discriminatie in het onderwijs beschrijft. Over haar meest recente boek - When grit isn’t enough-  heb ik dit artikel geschreven.

Op die school ben ik ook op de ochtend van 8 november 2016. Ik tref er een heel andere school aan dan de voorgaande jaren. Het is luidruchtig; angst en ontzetting zijn te horen. Ongeloof op de gezichten van de leraren. Trump is verkozen tot president. De paniek is groot en sommige leraren vertrouwen mij toe dat ze hiervoor echt bang geweest zijn; ze vrezen het uiteenvallen van de community op Boston Arts Academy, die ze de afgelopen jaren zo zorgvuldig hebben opgebouwd.

De schoolleiding besluit alle leerlingen bij elkaar te roepen voor een gesprek. De aula is te klein en daarom komen de leerlingen in drie groepen om in gesprek te gaan met elkaar over vier essentiële vragen:

1. Wat is er gebeurd?
2. Waar heb je last van ?
3. Wat heb jij nodig?
4. Hoe kunnen we met elkaar verder?

De groep Nederlandse bezoekers kon niet bij deze gesprekken aanwezig zijn, om de leerlingen de kans te geven zich vrij te kunnen uiten. Na afloop van de gesprekken pakken de leerlingen alles wat ze te pakken kunnen krijgen om muziek mee te maken, hun manier van ontlading. En er waren heel veel emoties die een uitweg nodig hadden. De rust keerde in de loop van de dag iets terug.

Het jaar daarop was de grootste verandering voor de schoolleiding dat leerlingen verbaal agressiever waren geworden. ‘Want ja, als de president dat mocht, mochten zij dat ook.’ Dat is nu weer genormaliseerd en het curriculum, met name de kunst, is meer dan voorheen maatschappelijk georiënteerd. De dans op de woorden van Martin Luther King’s toespraak “I had a dream” met een choreografie van de studenten, is opnieuw opgevoerd (geen beelden van helaas) De songteksten zijn politieker geworden. “Kunst vertelt”, is de opvatting van de community die Boston Arts Academy heet, “altijd ware verhalen die een spiegel zijn van, maar ook voorhouden aan de samenleving”.

Leiderschap in een white community
De meeste Essential Schools hebben een gemengde of een zwarte populatie leerlingen. Uitzondering daarop is de indrukwekkende F.W. Parker Charter Essential School in Devens, een voorstadje van Boston, waar leerlingen van 40 verschillende plattelandsstadjes met de auto naar school gaan. Allemaal wit. De school wil, in de traditie van The Essential Schools, een gemengde High School worden, maar een obstakel is het uitblijven van een gemeentelijk besluit over de inzet van schoolbussen. De gekleurde bevolking is aangewezen op die bussen en dus blijft de school al die tijd al een hechte, maar witte gemeenschap. De directeur van de school, Todd Summer, spreekt zich in deze week van protesten als volgt uit:

I want to take a moment to acknowledge the recent violent deaths of Ahmaud Arbery, Breonna Taylor, and George Floyd and the protests that have ensued across the country.  As a public secondary school that explicitly welcomes students and families from all backgrounds and strives to build an inclusive, anti-racist community, these painful events are even more difficult to grapple with and process while separated from other community members by the pandemic. 

As a student-centered school, we tend to follow the students when events in the broader world impact their thoughts, feelings, or outlooks on any given day.  Advisory-based community conversations can provide personalized support and emotional connection in the face of upsetting news or chronic concerns, and advisors are prepared to facilitate conversations about these tragic deaths and resulting protests during advisory meetings this week.  Students can also receive support as needed from other adults in our school community.  

We want all current, past, and future members ofloydf our Parker community to feel belonging, acceptance, and safety. I will continue to support my colleagues, our students, and our community in deepening our anti-racism efforts and making good on our shared commitments to democracy and equity.  Together we will seek meaningful ways to use our minds, voices, and resources to combat hate, discrimination, and unfair treatment of our fellow humans.  

—Todd. 

De Nederlandse deelnemers aan de studiereis voelen vanaf het eerste moment dat ze in the Essential Schools zijn, hoe het curriculum, het gesprek en de activiteiten altijd terug te voeren zijn op sociale thema’s als armoede, burgerschap en vooral anti-discriminatie. Ook op scholen met een witte populatie. Vrijwel direct geven de leraren aan dat racisme niet in die mate in de Nederlandse scholen plaatsvindt. ‘In die mate…….’, dat klopt wel, maar helaas is er wel degelijk discriminatie in Nederland en ook in het onderwijs, in onze scholen. Dat wordt niet alleen door minister president Rutte op zijn persconferentie op 3 juni 2020 bevestigt, maar ook door bijvoorbeeld de film Ik alleen in de klas. Een confronterende film, zeker voor mensen zoals ik, een witte vrouw, met een goede opleiding en geslaagd in het leven, zoals dat heet. Zonder dat iets of iemand mij een strobreed in de weg gelegd heeft. Met een flink sociaal en nagenoeg wit netwerk. Een waarschuwing vooraf: bekijk de film niet in je eentje, want het maakt wel wat los bij je als je ziet dat gelijkwaardigheid niet voor iedere leerling elke dag in het onderwijs geldt. Dat zit diep. Zo diep, dat je het niet elke dag ziet, maar alleen al in het taalgebruik zit vaak zo’n verwijzing. Wat te denken van deze zin: ‘Het is een fijne winkelstraat, MAAR er zijn ook een paar Marokkaanse winkels.’

Er moest weer, de zoveelste, een zwarte man voor de ogen van de wereld door een witte agent in Amerika worden mishandeld met de dood als gevolg om in te zien dat racisme nog steeds welig tiert. Ik ben mij er weer bewust van dat ik niet denk, voel en ervaar wat mensen in een zwarte gemeenschap meemaken. Dus wie ben ik om mij ertegen uit te spreken? En toch doe ik het, omdat we allemaal mensen zijn, met en zonder gekleurde huid, maar we zijn allemaal hetzelfde.

Vlak achter mijn huis staat samenwerkingsschool Emmaüs. Inderdaad een witte school in een witte wijk in een overwegend wit Leidschendam. Directeur Joost Heemskerk plaatst al snel na de beelden van de dood van Floyd een duidelijk statement op LinkedIn. Ik spreek hem daarover vandaag en hij zegt: ‘Je kunt nu niet zwijgen en ik heb mij gerealiseerd dat het mijn maatschappelijke opdracht is om mij uit te spreken met 46 teamleden, 550 leerlingen, hun ouders en grootouders over zo’n thema. Ook in het team hebben we er vandaag over gesproken en dat doen we ook in elke groep.’ Zijn statement:

 

 

 

 

 

 

Zullen we het erover hebben? 
Van zulk krachtig leiderschap en duidelijke uitspraken raak ik ontroerd. Omdat ik na 45 jaar onderwijservaring blijf geloven in het middel onderwijs om een rechtvaardige en menswaardige samenleving te creëren voor iedereen. Dus ik roep al mijn collega’s op om erover te praten in de lerarenkamers, in teamvergaderingen, en de essentiële vragen te stellen over racisme en de eigen school. Doen we de goede dingen? Doen we de dingen goed? Sluiten we echt niet iemand uit? Hebben we zicht op de obstakels die onze leerlingen ervaren? Wat kunnen wij daaraan doen?

Tenslotte lerares en anti-racisme activist Jane Elliott, die slechts één vraag aan iedereen stelt. Ik denk de belangrijkste: