'Bewijs uw menselijkheid': maak gebruik van gezamenlijke denk- en verbeeldingskracht bij digitalisering in het onderwijs

10 november 2022

Woensdag 2 november organiseerde Kennisnet een webinar naar aanleiding van de nieuwe publicatie Zet menselijkheid voorop bij digitalisering in het onderwijs. In eerdere publicaties vroeg Kennisnet al aandacht voor het wegen van waarden en stonden de waarden rechtvaardigheid en autonomie centraal. Digitale technologieën grijpen steeds meer in op ons leven en de inzet ervan in het onderwijs kan niet zonder pedagogisch-didactische onderbouwing en oog voor de normatief-ethische aspecten ervan. Wat staat er op het spel? Leone de Voogd doet verslag.

Voor auteur Erwin Bomas staat niets minder dan menselijkheid op het spel, vertelt hij bij aanvang van het webinar. Hij is opgeleid als ontwerper en had destijds nauwelijks aandacht voor waarden. Het leek vanzelfsprekend dat efficiënter, makkelijker en slimmer per definitie beter is. Leren doe je echter niet door het mensen gemakkelijker te maken, stelt hij nu, maar juist door op te zoeken waar het schuurt. Hij waagt zich niet aan het definiëren van menselijkheid, maar wil wel handvatten geven om het onderwerp van gesprek te maken. Voortbouwend op het werk van filosofe Martha Nussbaum, richt hij zich daarbij op drie menselijke vermogens: mensen zijn denkers en sociale wezens, die beschikken over verbeeldingskracht.

Aan de hand van deze drie vermogens schetst Bomas in zijn publicatie hoe technologie menselijkheid in het onderwijs kan stimuleren en ondersteunen, maar ook in de weg kan staan. Hij combineert hierin filosofische en pedagogische achtergronden met concrete voorbeelden, tips en reflectievragen. De kracht van digitale technologie is dat het een enorme hoeveelheid data snel en efficiënt kan opslaan, verwerken en communiceren en processen kan automatiseren. Menselijke ontwikkeling is echter moeilijk meetbaar en automatisering of simulatie van menselijke aspecten is niet mogelijk of niet wenselijk. De mens is weliswaar gevoeliger voor fouten, maar juist omdat we vanuit intentie handelen en niet vanuit patronen zijn we feilbaar, maar kunnen we ons ook verantwoorden over ons handelen, stelt Bomas. En technologie mag dan ontzorgen, zorg kun je ook positief zien: blijf je bij alles afvragen of je het goede doet op het juiste moment.

Verantwoorde keuzes
Net als in het webinar over autonomie en de professionele ruimte van leraren, heeft Kennisnet weer een divers palet aan sprekers uitgenodigd. Duuk Baten is adviseur Responsible AI bij SURF en richt zich op toepassingen van kunstmatige intelligentie (AI) in het hoger onderwijs. Hij toont enkele voorbeelden van de toepassingen, zoals een systeem waarin studenten samen een rapport doornemen en een algoritme hun ‘engagement’ met de tekst beoordeelt, of een chatbot die sommen kan oplossen en taal kan genereren.

Hij verwijst ook kort naar het recente rapport van de Onderwijsraad (Inzet van intelligente technologie), dat ingaat op de veranderingen die de inzet van intelligente technologie meebrengt voor het onderwijs en de rol van onderwijsbetrokkenen. Daarbij besteedt de raad aandacht aan het onderwijzen van kennis, vaardigheden en houdingsaspecten én aan het creëren van een leergemeenschap. Het rapport beschrijft hoe intelligente technologie het onderwijs kan verrijken en ondersteunen, maar ook kan leiden tot verschraling van het onderwijs en ondermijning van de autonomie van leerlingen en leraren. De raad waarschuwt bijvoorbeeld voor gebrek aan persoonlijk contact, ontmoediging van eigen initiatief, ongewenste vormen van surveillance en controle, stereotypering, uitsluiting en discriminatie. Onderwijs geven vraagt een brede opmerkzaamheid, pedagogische sensitiviteit en kunnen inspelen op onverwachte situaties; menselijk vakmanschap waarover intelligente technologie niet beschikt. De Onderwijsraad concludeert dan ook dat intelligente technologie het onderwijs alleen ten goede kan komen als de inzet ervan pedagogisch en didactisch onderbouwd is en er oog is voor de normatief-ethische aspecten ervan.

Verantwoorde digitalisering betekent wat Baten betreft dat zowel technologieontwikkelaars als betrokkenen in het onderwijs hun verantwoordelijkheid nemen, omdat zij elkaar beïnvloeden. En belangrijker nog, omdat digitalisering het mens worden van leerlingen beïnvloedt. Hij pleit dan ook voor ‘justified choice’: blijf vooral experimenteren met digitalisering, maar wel op basis van bewijs. Waarom is een bepaalde technologie nuttig en waardevol? Experimenteren is wezenlijk anders dan technologie gewoon toepassen, zonder te weten wat je aan het doen bent, stelt hij. Ook samenwerking en kennis delen zijn essentieel, onder andere om sterker te staan tegenover commerciële belangen.

I’m not a robot?
Siri Beerends onderzoekt als promovendus aan de Universiteit Twente hoe wij als mens meer op machines gaan lijken onder invloed van technologie. Tevens werkt ze bij Media Lab SETUP aan het verbeelden en agenderen van de ethische implicaties van digitalisering: ze probeert deze invoelbaar te maken door middel van interactieve installaties en beelden. Eigenlijk is kunstmatige intelligentie (AI) helemaal niet intelligent, stelt ze, omdat het altijd achterloopt op mensen. We proberen computers te laten doen wat mensen al kunnen. In een afgebakende en stabiele omgeving met vaste regels (zoals schaken) kan AI bepaalde dingen vele malen efficiënter dan de mens. Veel situaties zijn echter niet afgebakend en stabiel, zoals het samenleven van mensen. Onder invloed van digitalisering, proberen we dat er echter wel steeds meer van te maken, waarschuwt Beerends. 

AI is eigenlijk een ideologie, stelt ze. Het stimuleert ons alles te vangen en om te zetten in data en creëert zo een mechanistisch begrip van intelligentie, waarin bijvoorbeeld context en zintuiglijke waarneming steeds minder een rol spelen. Zo gaan robots niet meer op mensen lijken, maar gaan wij ons steeds meer als robots gedragen om ons aan te passen aan te technologie. Ze geeft voorbeelden van maaltijdbezorgers die gestuurd worden door algoritmes en callcentermedewerkers die heel vaak sorry gaan zeggen in een gesprek omdat de slimme technologie hen dan een hogere empathiescore geeft. Technologische vooruitgang is iets anders dan sociale vooruitgang, wil ze maar zeggen. Wij mensen hebben het potentieel om systemen te veranderen vanuit morele waarden, laten we dat niet verkwanselen.

Ver weg, maar toch dichtbij
Tot slot vertellen onderwijsbestuurder Anne Leijnaar, docent Mart Moject en leerling Jesse Bosker over een bijzonder experiment met digitalisering op het RSG Magister Alvinus in Sneek. De scholen in zuidwest Friesland hebben te maken met krimp en grote onderlinge afstanden. Hoe kunnen zij thuisnabij onderwijs behouden? Op basis van de geleerde lessen in coronatijd hebben ze een virtuele campus ontwikkeld, waarin ze menselijk hybride onderwijs willen bieden.

In samenwerking met leerlingen hebben ze een ontwerp gemaakt waarin leerlingen op afstand les kunnen volgen, maar toch onderling contact ervaren. De leerlingen zien niet alleen de leraar, maar via schermen naast zich ook de leerlingen in een ander lokaal. Zo zien, voelen en merken ze hoe anderen reageren, iets dat essentieel is op deze leeftijd. Ook de leraar heeft een groep leerlingen in zijn lokaal en ziet de andere klassen.

Moderator Remco Pijpers van Kennisnet prijst niet zozeer deze oplossing als wel de manier waarop hier naartoe gewerkt is, waarin met alle betrokkenen samen steeds afwegingen gemaakt zijn. Beerends pakt opnieuw een waarschuwende rol: pas op voor symptoombestrijding en een glijdende schaal van digitaal onderwijs. Als het gaat om het lerarentekort, liggen er immers ook maatschappelijke problemen aan ten grondslag. Ook roept het de vraag op of het nog mogelijk is om ongezien te zijn in de klas? Deze en vele andere vragen zouden dus onderwerp van gesprek moeten zijn. Er is veel denkkracht in het onderwijs, stelt Pijpers. De kunst is die te mobiliseren om vanuit waarden digitalisering op een goede manier vorm te geven.

Meedenken? Kennisnet verzamelt ideeën om menselijkheid voorop te zetten bij digitalisering in het onderwijs. Mail naar [email protected].