"Toetsing gaat bij uitstek om ethische vraagstukken"

16 maart 2022

Mensen zijn geen robots, maar we lijken te denken dat kinderen iets zijn waar je iets instopt en aan het eind kunt kijken wat eruit gekomen is, stelt toetsexpert Karen Heij: “Hoe robot-denken wil je het hebben?". Karen promoveerde in 2021 op een onderzoek naar de eindtoets basisonderwijs. Samen met haar promotor, hoogleraar bestuurskunde Paul Frissen, verzorgt zij op 13 april de volgende onderwijsavond in de reeks I'm not a robot. Zij zullen stilstaan bij de rol die toetsing speelt in maatschappelijke ongelijkheid en willen leraren en schoolleiders aanmoedigen hun professionele ruimte te verdedigen: 'Als een minister dan zegt dat het gemiddelde in heel Nederland omhoog moet, denk ik ‘Hoe bestaat het?!’. Dat kan helemaal niet.' NIVOZ-medewerker Leone de Voogd sprak Karen in aanloop naar deze avond.  

Karen Heij is strijdlustig. Als trouwe bezoeker van de NIVOZ-onderwijsavonden spreken de betrokkenheid en bevlogenheid die ze daar ziet haar aan, maar lukt het ons ook om invulling te geven aan het pedagogische gedachtegoed? Daarvoor moeten we volgens Karen stelliger optreden tegen het toetssysteem met de verplichte eindtoets, waarvan zij in haar proefschrift constateerde dat deze vooral bijdraagt aan maatschappelijke ongelijkheid. 'Deze vorm van toetsing staat haaks op onze pedagogisch opdracht. We moeten verdedigen waar het onderwijs om gaat, dat hebben we ons laten afpakken.'

'Toetsing is een soort algoritme geworden waarmee we beslissingen nemen over kinderen. Met de werkelijkheid heeft dat niets te maken.' Een triest gevolg van dit ‘robot-denken’ ziet Karen bij docenten die behoefte hebben aan de eindtoets als ‘second opinion’, omdat ze twijfelen aan hun eigen oordeel. 'Ik snap het wel, maar het komt voort uit onzekerheid die juist door die toetsen gecreëerd wordt. Subjectiviteit wordt afgemeten aan de vermeende objectiviteit van de eindtoets. Daarmee maak je je afhankelijk van wat de rest van Nederland doet.'

Wat lang niet iedereen zich namelijk realiseert, is dat de eindtoets uitgaat van normscores met een vast gemiddelde. Als andere leerlingen of scholen hoger gaan scoren, zal de norm opschuiven, en kun je dus ‘slechter’ presteren ondanks dat je vooruitgang hebt geboekt. 'Als een minister dan zegt dat het gemiddelde in heel Nederland omhoog moet, denk ik ‘Hoe bestaat het?!’. Dat kan helemaal niet.'

Je instrumenten kiezen
Karen is vooral verbijsterd over het geloof dat iedereen hecht aan de eindtoets. “Wat is er gebeurd dat we denken dat we dit nodig hebben?” In haar onderzoek heeft ze ontdekt dat dit een optelsom is van vele factoren, die zich gedurende langere tijd in ons denken genesteld hebben, tot een punt dat niemand meer vragen stelt bij de eindtoets.

Ook in de lerarenopleiding is er weinig aandacht voor toetsing en al helemaal niet voor het kritisch nadenken hierover, ziet Karen. “Je moet je realiseren dat eerlijk toetsen nooit kan, maar dat er een hele reeks aan subjectieve beslissingen voorafgaat aan het moment dat er een getal uitrolt. Mensen haken af omdat ze denken dat toetskunde een bètawetenschap is, waar het over cijfers gaat. Terwijl het bij uitstek gaat om ethische vraagstukken, om beslissingen die je neemt over mensen en de vraag of die beslissingen terecht zijn. Dat maakt dat ik als enorme alpha zo gebiologeerd ben door dat toetsen.”

Zowel voor de beoogde doelen van selectie als kwaliteitscontrole is de eindtoets niet geschikt

De beslissingen die er nu genomen worden op basis van de eindtoets zijn niet terecht: zowel voor de beoogde doelen van selectie als kwaliteitscontrole is de eindtoets niet geschikt, stelt Karen in haar proefschrift. Laat staan voor het volgen van de ontwikkeling van kinderen en het richting geven aan het leren. “Het is een debat dat heel snel eindigt in polarisatie: ben je voor of tegen toetsen? Het nare is dat we in het Nederlands onderwijsstelsel maar één woord hebben, en dat is ‘toets’, waar je wel 25.000 soorten onder kunt scharen. De vraag is of een instrument beantwoordt aan je behoefte. Ik ben groot fan van toetsing, maar dan toetsing in dienst van het leren.”

Karen hoopt dat leerkrachten oog krijgen voor de eenzijdige manier van kijken van onze toetsen en daar niet te veel waarde aan hechten, maar weer vertrouwen krijgen in een andere manier van kijken. “Ik was pas nog op een school waar ze fantastische dingen doen, maar zo onzeker zijn gemaakt door het systeem. Veel mensen vinden het belangrijk dat de overheid toeziet op de kwaliteit van onderwijs, maar dat mogen we best kritisch bevragen. We kunnen ook met elkaar zorgdragen voor kwalitatief goed onderwijs.”

Discipline en strijd
Dat is een boodschap waar ook co-spreker Paul Frissen tijdens de onderwijsavond aandacht aan zal besteden. De staat is via toetsing als beleidsinstrument diep de scholen binnengedrongen. Onderwijsprofessionals moeten alert blijven op de uitholling van hun rol en de vrijheid van onderwijs verdedigen. “We zullen allebei niet vertellen hoe scholen het moeten doen, maar hen juist aanspreken op hun verantwoordelijkheid om eigen keuzes te maken.”

Karen verwijst ook graag naar Paul's boek De staat van verschil. Een kritiek van de gelijkheid, waarin hij stelt dat het streven naar gelijkheid eigenlijk precies het verkeerde doet. “We moeten ongelijkheid als startpunt omarmen. Dat pushen op kansengelijkheid leidt er alleen maar toe dat we groepen het gevoel geven dat zij een achterstand hebben die niet meer in te lopen is. Je toetst dan om kinderen in een mal te laten passen. Het risico is dan dat je kinderen gaat zien als barrière.” Een boek dat al tijdens haar studie indruk maakte op Karen is Discipline, toezicht en straf van Michel Foucault. “Ik was heftig onder de indruk van hoe hij de disciplinerende werking van toetsing uitwerkt. Zo had ik daar nog nooit over nagedacht.”

Karen is ook steeds opnieuw onder de indruk van al die mensen die het onderwijs in gaan om het goede te doen met kinderen, ondanks alles waar ze soms tegenin moeten gaan. “Het gaat me dan echt aan het hart als een leerkracht van groep 8 vanaf maart al buikpijn heeft over de uitkomsten van de cito.” Bij de première van de korte film Iedereen is leerling vorige week had ze een gesprek over de rem die competitie op leren zet, omdat er een groep ontstaat die altijd tot de verliezers behoort. “Veel mensen houden ook wel van een beetje competitie, maar een wedstrijd waar je nooit kunt winnen is niet leuk.”

Kaarten
De avond in theater Maitland in Driebergen begint om 19.30 uur en eindigt rond de klok van 21.30 uur. Vanaf 19.15 uur is de deur open. Kaarten koop je hier.