Relationele pedagogiek in de praktijk van Koen: ‘Ik wil eerder liefhebben dan impact maken’

22 september 2022

Koen Wessels schrijft wekelijks (journaling) over zijn onderwijspraktijk als onderzoeker-docent op de Academy of Hope aan de Universiteit Utrecht. Hij reflecteert op wat hij tegenkomt in zijn pogingen om vorm te geven aan relationele pedagogiek. Dit is aflevering 1: ‘Ik wil eerder liefhebben dan impact maken.’

Voor de zomer promoveerde Koen Wessels aan de Universiteit van Utrecht via een proefschrift met als titel: Pedagogiek van de verstrengeling. Wanneer we Koen naar de kern van relationele pedagogiek vragen, is zijn antwoord:

‘De totstandkoming van de moderne samenleving valt niet los te zien van het vermogen van de mens om de wereld uit elkaar te trekken – ik versus jij, mens versus natuur – en om het andere buiten te sluiten of uit te buiten voor eigen gewin. Maar nu leven we in een tijd waarin we ons hernieuwd bewust aan het worden zijn van de fundamentele verbondenheid van al het leven op aarde, en van wederkerige afhankelijkheid. Dat doet een moreel appèl op ons allen, maar is ook een existentieel cadeau. Want juist in de ontmoeting met en zorg voor de ander en actuele, levende vraagstukken, komen we onszelf tegen en kan voor ieder mens een zingevend pad in de wereld oplichten. Voor het onderwijs betekent dit bovendien dat we ons er bewust van moeten zijn dat leerlingen en studenten altijd al op hun eigen manier in de wereld staan en geen onbeschreven blad zijn. Dat ze vormgeven en vormgegeven worden. Relationele pedagogiek is voor mij een verzamelnaam voor pedagogische benaderingen en praktijken die vanuit deze grondgedachten opereren.’ 

Zijn bijdrage

De afgelopen weken heb ik veel nagedacht over ‘maatschappelijke impact’ en vooral over de manier waarop we die impact via het onderwijs willen hebben. Dit heeft veel te maken met de opstart van de Academy of Hope, daarover straks wat meer. Eerst heb ik de behoefte om wat sluimerende gedachten te ordenen. Ik bemerk bij mezelf namelijk een groeiend ongemak bij het woord 'impact'. Ik zie overal om me heen nieuwe opleidingen en initiatieven die ‘social impact’ ten doel hebben en van studenten bijvoorbeeld ‘changemakers’ willen maken. Ik ben zoekende of/hoe deze taal in een pedagogisch woordenboek past. Overigens, wanneer ik in dit schrijven het woord ‘student’ gebruik, kunnen hier gerust ook woorden als leerling, kind, jongere of lerende voor in de plaats worden gedacht.

In veel opzichten is dit mijn interpretatie van ‘impact’ en ik ben me ervan bewust dat veel mensen heel verschillende associaties kunnen hebben. Ik heb de neiging om impact te interpreteren als een eenrichtingsconcept in plaats van een dialogisch concept. Ik associeer het met het definiëren van een bepaalde realiteit buiten mezelf waar ik een probleem zie en vervolgens doelbewust in die ruimte tussenbeide kom om het probleem op te lossen. Voor mij is de dynamiek van mijn werk anders dan dat.

Onderzoek doen en lesgeven gaat voor mij veel meer over intieme betrokkenheid, het stellen van vragen die er echt toe doen, urgentie voelen en over een meer ‘open’ wordingsproces. De nadruk ligt voor mij meer bij vragen dan bij antwoorden, meer bij openen dan bij sluiten, meer bij creativiteit dan bij implementatie. En ik vraag me ten zeerste af of de universiteit, of het onderwijs in het algemeen, de ambitie moet hebben om de wereld te repareren (zie ook deze bijdrage van Leone de Voogd). Bovendien: is die ambitie niet in grote mate het gevolg van het niet nemen van verantwoordelijkheid elders in de samenleving, en zou dat dan niet ook moeten zijn waar de ‘reparatie’ nodig is?

De nadruk ligt in mijn praktijk meer bij vragen dan bij antwoorden, meer bij openen dan bij sluiten, meer bij creativiteit dan bij implementatie.''

Mijn vriendin – docent aan de UvA bij de nieuwe opleiding ‘Computational Social Science’ – verwoorde het laatst denk ik vrij aardig. We zaten thuis op de bank en ze vertelde over een oefening die ze met collega’s had gedaan. ‘Stel je voor dat je helemaal opnieuw mag beginnen en het onderwijs van je dromen mag vormgeven; hoe ziet dat eruit?’. Ze ging terug naar de kern en pleitte eigenlijk voor een heel simpel ontwerp dat me wel charmeerde. Enerzijds, zo stelde ze, is een onderwijsinstelling een plek waar mensen die nuttige/zinvolle dingen hebben geleerd hun kennis en ervaring delen met anderen. Anderzijds is de onderwijsinstelling een plek waar we met liefde een soort open onderzoeksruimte maken voor de existentiële vragen en uitdagingen waarmee we ons geconfronteerd zien als individu en als samenleving. In beide opvattingen kunnen we streven naar een diepe betrokkenheid van studenten bij de samenleving en maatschappelijke partners. In de eerste opvatting volgens een junior-senior-logica: de junior die leert van de senior en waardevolle praktijkervaring opdoet. In de tweede opvatting langs een logica van wederzijdse emancipatie: de student als mens op een unieke reis in de wereld, diep verlangend naar het ervaren van zelf-in-gemeenschap, verbondenheid, levenszin.

Ik zie het als onze taak, als pedagogen, om mensen in dit emancipatoire proces uit te dagen, weerstand te bieden, ​​en te ondersteunen, en zie in deze missie een sterk pleidooi voor ecologische in plaats van ego-logische manieren van leven. Is het niet het diepste verlangen van elke docent om daar waar studenten in strijd zijn met zichzelf en de wereld, ze te helpen bewegen naar een authentieke, liefdevolle aanwezigheid in de wereld?

Is het niet het diepste verlangen van elke docent om daar waar studenten in strijd zijn met zichzelf en de wereld, ze te helpen bewegen naar een authentieke, liefdevolle aanwezigheid in de wereld?''

Onderwijsprocessen zelf zijn niet neutraal. Uiteindelijk – zo is mijn overtuiging – hebben ze de wederzijdse bloei van student en wereld, individualiteit en gemeenschap in het hart. Dat is volgens mij precies waarom we voorzichtig moeten zijn met het nastreven van ‘maatschappelijke impact’. Want als we niet oppassen, kunnen agenda’s gemakkelijk in de war raken en verantwoordelijkheden misschien onterecht verschuiven. Voor we het weten maken we studenten instrumenten van onze eigen impact-agenda’s of de impact-agenda van een maatschappelijke partner. Daarmee verliezen we het pedagogische proces uit het oog.

Ik voel dat dit is waar ik voortdurend mee worstel. Laat me dan nu bij de Academy of Hope uitkomen. Daar nodigen we masterstudenten uit om een ​​scriptieproject vorm te geven binnen een groter onderzoek rond het begrip 'het post-fossiele goede leven'. De vraag die we hier stellen: wat houdt een goed leven in, in een wereld waarin we niet langer afhankelijk zijn van het exploiteren van de beperkte hulpbronnen van de planeet? Of anders gezegd: wat betekent het om in harmonie met de wereld te leven? Binnen deze vraag definieert elke student een eigen 'urgentie', een bepaald thema waar ze veel om geven en waar ze zich verder in willen bewegen. Rond dat thema vragen we hen op hun beurt om zich met de wereld bezig te houden. Om relaties op te bouwen en als actieonderzoeker een interventie vorm te geven. Bij elke stap in dit proces ligt de ambitie om maatschappelijke impact te hebben op de loer.

Wat houdt een goed leven in, in een wereld waarin we niet langer afhankelijk zijn van het exploiteren van de beperkte hulpbronnen van de planeet?''

De afgelopen weken – dus in de fase van het opstarten van dit proces met studenten – raakte ik meerdere keren in gesprek met collega’s over de vraag of we moeten proberen om studenten 'te koppelen' aan gevestigde ‘agents of change’ in de samenleving, zodat ze hun projecten 'op een hoger impactniveau' kunnen vormgeven. In deze gesprekken heb ik de neiging om voor de andere kant te pleiten. En dus de nadruk op het proces van de student te houden. Mijn angst is dat voordat we het weten, studenten naar bepaalde plaatsen leiden en hun projecten voor hen vormgeven. Daardoor belemmeren we effectief hun proces om te voelen waar naartoe hun eigen inherente vermogen als co-creator van de wereld ze leidt. Natuurlijk, juist ook door een bepaalde ervaring voorgeschoteld te krijgen en daarop te reflecteren, kan dat voelen op gang komen. Maar, ik voel toch vooral de drijfveer om 'een student te koppelen' het resultaat te laten zijn van een dialoog die vanuit diezelfde student wordt geregisseerd, zeker wanneer het een groot project als een afstudeerscriptie betreft. Ik moet ten alle tijden aan mezelf kunnen verantwoorden dat een bepaalde koppeling die ik maak voortkomt uit liefde voor specifiek deze student-in-de-wereld. 

Ik voel toch vooral de drijfveer om 'een student te koppelen' het resultaat te laten zijn van een dialoog die vanuit diezelfde student wordt geregisseerd.''

Ik heb gewoon het gevoel dat we meer nadruk mogen leggen, vooral in een educatieve context, op hoe we onze studenten kunnen helpen oprecht in de wereld te staan , in plaats van op de mate waarin hun acties maatschappelijke problemen oplossen. Meer specifiek denk ik dat we moeten oppassen dat we het specifieke verschil dat onze studenten in de wereld maken niet te veel voor ze inkleuren, om emergentie toe te staan.

Natuurlijk, we hebben als docent het volste recht om weerstand te bieden ​wanneer studenten zichzelf of anderen schade toebrengen, en misschien is dat wel onze belangrijkste pedagogische taak. Maar – Hannah Arendt indachtig –elke persoon en elke generatie wordt geboren met de existentiële opgave een eigen inzet voor de wording van de wereld vorm te geven. Het vraagt zorgvuldigheid van ons om die opgave te ontdekken.

Ik wil eerder ‘liefhebben’ dan ‘impact maken’ en ik zie liever onderwijsinstellingen met als slogan ‘Leef met Liefde’ dan ‘Creëer Impact’. Ik wil studenten niet verantwoordelijk maken voor het repareren van de wereld, maar ze helpen thuis te zijn in de wereld en vanuit liefde op pad te gaan. En hoe zou dat de wereld niet mooier kunnen maken?

Zie ook...

Artikel: Koen Wessels en de pedagogiek van de verstrengeling: ’Het is altijd weer een persoonlijke opgave om met mensen onderwijs te maken.’