Kan zoiets hier ook? Over ‘De Derde Golf’ van Ron Jones

22 mei 2024

“‘It can’t happen here’, zoiets gebeurt hier niet.” De dystopische roman It can’t happen here van Nobelprijswinnaar Sinclair Lewis verhaalt over een bevolking die zich laat meeslepen door een demagoog. De 26-jarige geschiedenisdocent Ron Jones, die les geeft volgens de principes van Carl Rogers, humanistisch psycholoog, krijgt vragen van zijn leerlingen over hoe het toch kan dat een volk zich zo makkelijk laat meeslepen. Hij besluit deze vragen te adresseren in een experiment. Hij keert zijn aan Rogers ontleende principes volledig om en bouwt in korte tijd een autoritair klimaat op in de klas. Dat leidt tot een verhaal over onze neiging tot saamhorigheid, loyaliteit en volgzaamheid, maar ook onze gevoeligheid voor groepsdruk, onze goedgelovigheid en discipline, later ook verfilmd in The Wave. Thomas Heij, eindredacteur bij het Nexus Instituut, schreef er dit essay over.

‘Als ik nadenk over de geschiedenis’, mijmerde hij, ‘raak ik er steeds meer van overtuigd dat alles van waarde in de wereld voortkomt uit de vrije, onderzoekende en kritische geest, en dat het behouden van die geest belangrijker is dan welk sociaal systeem dan ook. Maar de aanhangers van rituelen en van barbarij zijn in staat de aanhangers van de wetenschap monddood te maken en voor eeuwig het zwijgen op te leggen.’

– Sinclair Lewis, It can’t happen here

‘It can’t happen here’, zoiets gebeurt hier niet. De industrieel, de bankier, de schoolbestuurder, de geestelijke en uiteindelijk zelfs de journalist: in de dystopische roman It can’t happen here van Nobelprijswinnaar Sinclair Lewis uit 1935 verklaren ze allen dat het in de Verenigde Staten onmogelijk is dat een fascist de macht zou grijpen. Een land zo vrij en groot als Amerika kan simpelweg geen dictator hebben, dat accepteert geen autoritaire leider. Een tiran aan de macht in de vs? Ondenkbaar. Maar de bevolking laat zich meevoeren door een demagoog, die binnen acht dagen na zijn inauguratie een militaire dictatuur installeert die steeds verder doordringt in het dagelijks leven.

In 1967 -- iets meer dan dertig jaar na de publicatie van Lewis’ dystopie, wanneer bovendien de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog in volle omvang bekend zijn geworden -- beseft Ron Jones, een 26-jarige, Joodse geschiedenisdocent aan Cubberley High School in Palo Alto, Californië, dat zijn leerlingen dezelfde vooroordelen hebben als de personages van Lewis. Wanneer hij met zijn vierde klas de geschiedenis van nazi-Duitsland behandelt, stelt een van zijn leerlingen een paar eenvoudige maar fundamentele vragen. Hoe kwam het toch dat het Duitse volk zich zo gemakkelijk liet meeslepen door Hitler? En hoe konden zoveel Duitser na de oorlog beweren: wir haben es nicht gewusst?

Jones geeft les volgens de principes van Carl Rogers, de Amerikaanse psycholoog die met Abraham Maslow aan de basis van de humanistische psychologie stond. De humanistische psychologie gaat in het algemeen uit van het belang van vrijheid en zelfverwezenlijking, en in het onderwijs stelt ze de leerling centraal en dient de leraar een open leeromgeving te scheppen, waarin de nieuwsgierigheid van de leerlingen wordt geprikkeld en hun interesses worden gevolgd. Jones besluit de vragen van zijn leerling te adresseren in een experiment. Hij keert zijn aan Rogers ontleende principes volledig om en bouwt in korte tijd een autoritair klimaat op in de klas. 

De betrokkenen begrijpen dan maar al te goed hoe het autoritaire regime in Duitsland heeft kunnen ontstaan. Een les die ze hun leven lang bijblijft.

De leerlingen vormen een groep genaamd de ‘Derde Golf’, met een vlag, eigen groet, ledenpassen, strikte regels en disciplinering door Jones. Het experiment brengt verbazingwekkend snel verbeteringen in de leerprestaties van de klas. Al even vlug komen echter de meest duistere aspecten van sociale druk en groepsdynamiek naar boven. Op drie kritische meisjes na doet de hele groep gewillig mee. Ook leerlingen uit andere klassen sluiten zich aan en samen worden ze – inclusief Jones zelf – meegevoerd in de dynamiek van de groep. Maar voor het echt uit de hand loopt, maakt Jones een einde aan het project. De betrokkenen begrijpen dan maar al te goed hoe het autoritaire regime in Duitsland heeft kunnen ontstaan. Een les die ze hun leven lang bijblijft.

In 1976 kijkt Jones terug op de periode van het schoolexperiment en schrijft hij zijn ervaringen op. Het resultaat, een kort verhaal getiteld ‘The Third Wave’, verschijnt in deze Nexus voor het eerst in Nederlandse vertaling, van Gertjan Wallinga, met persoonlijke toestemming van Jones.

Dit verhaal van Jones slaat aan. In 1981 wordt het nagespeeld in The Wave, de verfilming van regisseur Alexander Grasshoff. The Wave is meermaals op tv te zien en wordt aangeprezen als ‘a high school experiment in mind control that showed how the horrors of Nazi Germany happened.’ De film wordt bekroond met een Emmy, Morton Rhue (pseudoniem van Todd Strasser) verwerkt hem tot roman, en er komen toneelvoorstellingen en zelfs een musical van. Scholen en leraren maken dankbaar gebruik van al dit materiaal, om de lessen die eruit te trekken zijn door te geven aan volgende generaties.

Bijna dertig jaar later blijft het verhaal van Jones en zijn klas tot de verbeelding spreken. In 2018 baseert de Duitse filmregisseur Dennis Gansel er zijn film Die Welle op. Het experiment verloopt daarin grotendeels volgens dezelfde lijnen, maar speelt zich af in het hedendaagse Duitsland en is iets anders opgezet, met een anarchistische en een autoritaire groep leerlingen. Het schoolproject loopt bovendien verder uit de hand, met geweld en een dramatisch einde. In 2019 maakte Gansel de zesdelige dramaserie Wir Sind Die Welle, die weer een andere verhaallijn kent, maar eveneens gebaseerd is op het oorspronkelijke verhaal en dezelfde strekking heeft.

Niet alleen de gefictionaliseerde bewerkingen van het verhaal blijven populair, maar ook de originele versie. Daarvan getuigen twee recente documentaires: Lesson Plan uit 2010, gemaakt door Philip Neel en Mark Hancock -- twee leerlingen uit de klas van het oorspronkelijke experiment --, en The Invisible Line -- Die Geschichte der Welle uit 2019. Via interviews met Ron Jones, zijn oud-leerlingen, en hoogleraar Philip Zimbardo -- beroemd om zijn spraakmakende en veelbekritiseerde Stanford-gevangenisexperiment -- wordt de week uit 1967 uitgebreid gereconstrueerd en geduid

Het verhaal van de Derde Golf laat volgens Jones zien hoe gemakkelijk we vrijheid opgeven ten behoeve van een superioriteitsgevoel

Jones, die nu al bijna vijftig jaar onvermoeibaar zijn verhaal blijft vertellen op scholen, in theaters en in films, vat de lessen zelf samen in een paar heldere en duidelijke observaties -- observaties die niet alleen gelden voor vijftienjarige leerlingen. Het verhaal van de Derde Golf laat volgens Jones zien hoe gemakkelijk we vrijheid opgeven ten behoeve van een superioriteitsgevoel. Het toont hoezeer we geneigd zijn naar simpele antwoorden te grijpen. Het maakt inzichtelijk dat wanneer we ons onderdeel voelen van een groep, we bereid zijn om ver te gaan om die groep te verdedigen.

‘De Derde Golf’ maakt ook duidelijk hoe groot het belang is van geschiedenislessen en goede docenten. Daarvoor hoeft het experiment niet eens herhaald te worden -- sterker nog, Jones zou het zelf niet nog eens doen, omdat hij vindt dat hij zijn leerlingen destijds in een te kwetsbare en gevaarlijke positie bracht. Maar het is wel van belang dat dit verhaal en de overleveringen en feiten uit de Tweede Wereldoorlog steeds weer doorverteld, gehoord en begrepen worden, ten behoeve van bijvoorbeeld historisch besef, inzicht in de menselijke natuur, en de morele oproep die eruit spreekt.

Het experiment van Jones was geen wetenschappelijk experiment, het was een kort project van één docent op een middelbare school. Maar het is een treffend, begrijpelijk en herkenbaar verhaal, waarin de verteller voor een moreel dilemma komt te staan en dat aanzet tot denken. Het raakt bovendien aan enkele wezenlijke eigenschappen van de mens, zoals onze neiging tot saamhorigheid, loyaliteit en volgzaamheid, maar ook onze gevoeligheid voor groepsdruk, onze goedgelovigheid en discipline.

Onze natuurlijke drang tot groepsvorming is niet per definitie slecht, maar kan wel vrij gemakkelijk ten kwade worden aangewend en uitgebuit. Om ons daarvan bewust te zijn, is zelfreflectie en kritisch kunnen denken essentieel. Om zelf de juiste keuzes te kunnen maken, is morele vorming onmisbaar. Voor beide zijn een juiste opvoeding, serieus onderwijs en goede voorbeelden nodig.

Onze natuurlijke drang tot groepsvorming is niet per definitie slecht, maar kan wel vrij gemakkelijk ten kwade worden aangewend en uitgebuit

In recente interviews benadrukt Jones dat zijn eigen levenshouding het tegendeel is van de houding die hij tijdens het experiment aannam tegenover zijn leerlingen, namelijk een open, tolerante en creatieve houding, met liefde voor poëzie en jazz. Jones vertelt dat onderwijzers hem geregeld vragen of zo’n experiment ook op hun school zou werken en dat journalisten van hem willen weten of een dictatuur ook in hun land zou kunnen ontstaan. Het antwoord laat zich raden.

Er zijn genoeg tekenen te vinden dat ook de jongere generaties van nu en in ons land maar al te bereid zijn om achter een demagoog aan te lopen, om kritiekloos de groep te volgen en anderen hardhandig buiten te sluiten. Zo waren vorig jaar de twee populairste partijen bij de Scholierenverkiezingen radicaal-rechtse partijen met extreemrechtse en fascistische trekken. Bijna een derde van alle leerlingen was bereid daarvoor te kiezen.

Onlangs waarschuwden de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid en het Landelijk Steunpunt Extremisme nog voor de toegenomen populariteit van extreemrechts onder Nederlandse jongeren tussen de veertien en achttien jaar. Rechtsextremistische uitingen worden onder jongeren steeds normaler, zien beide instituten, waarbij interesse in de Tweede Wereldoorlog en de verheerlijking van het nazisme een rol spelen in een radicalisering richting geweld. Ze constateren dat jongeren zich onzeker voelen, bij een groep willen horen en zich afvragen welke groep dat moet zijn. Met het verhaal van Jones in het achterhoofd, is dat heel begrijpelijk – zeker omdat het gaat om jongeren, die op die leeftijd uitvinden wie ze zijn. Maar anders dan in de jaren zestig vindt die zoektocht naar een identiteit en groep nu grotendeels plaats op internet, waar volgens de nctv en het lse een enorm aanbod van extreemrechtse denkbeelden te vinden is.

Sinclair Lewis verwijst in zijn dystopie naar woorden van Romain Rolland -- de beroemde Europees humanist en een van Lewis’ voorgangers als winnaar van de Nobelprijs voor Literatuur -- die relevant zijn in dezen. De hoofdpersoon van het verhaal krijgt door zijn zoon, die is ingepalmd door het dictatoriale regime, voor de voeten geworpen dat je nu eenmaal geen omelet kan bakken zonder eieren te breken, dat het doel de middelen heiligt als het resultaat een hernieuwd land is. Op deze bolsjewistische retoriek antwoordt hij fel:

Dat kan ik absoluut niet! Ik zal kwaadaardige, leugenachtige en wrede middelen nooit vergeven, en de fanatici die aankomen met dat excuus zal ik al helemaal niet vergeven! Om met Romain Rolland te spreken: een land dat kwaadaardige middelen -- slecht gedrag en slechte normen -- een generatie lang tolereert, zal zo vergiftigd raken dat het nooit meer goed afloopt.

Lewis en Rolland waarschuwen ons dus: als wij tolereren dat ook maar één generatie jongeren wordt meegevoerd door extreemrechts, zal dat ernstige consequenties hebben voor de gehele maatschappij en zijn die moeilijk af te wenden.

Net als It can’t happen here van Lewis is ‘De Derde Golf’ van Jones een waarschuwing en een dringende oproep om niet onverschillig te zijn, niet weg te kijken en serieuze dreigingen niet te bagatelliseren. Want door de eeuwen heen waren autoritaire leiders meestal geen welwillende geschiedenisleraren die de stekker er tijdig uittrokken. Wat in het verleden kon gebeuren, kan in het heden en in de toekomst weer gebeuren. ‘It can happen here’, zoiets kan hier ook.

Thomas Heij (Nederland, 1989) is eindredacteur bij het Nexus Instituut en vertaler. Na zijn studie filosofie aan de Rijksuniversiteit Groningen was hij redacteur bij de Internationale School voor Wijsbegeerte. Hij vertaalde onder meer Woorden willen losjes leven. Essays over schrijverschap van Virginia Woolf (2024), Tegen totalitarisme. Essays over politiek en literatuur (2021) van George Orwell, De egel en de vos (2020) van Isaiah Berlin, en de vroegmoderne utopieën Nieuw-Atlantis (2018) van Francis Bacon en De stralende wereld (2018) van Margaret Cavendish.

Deze nieuwste editie van dit essayistische tijdschrift staat in het teken van onderwijs en opvoeding. Zo bepleit Rob Riemen een opvoeding in de traditie van het Europees humanisme, aan de hand van Janusz Korczak, Antoine de Saint-Exupéry en Robert Oppenheimer. Kessen Tall vertelt het aangrijpende verhaal van haar jeugd in West-Afrika en Licinio Teixeira deelt zijn ervaringen uit de Parijse achterstandswijken. Micha de Winter schetst een pedagogiek van de hoop, Mylo Freeman bepleit diversiteit in kinderboeken en neuropsychiater Theo Compernolle beschrijft het effect van social media op het kinderbrein. Bestellen kan via de volgende link: https://nexus-instituut.nl/publication/nexus-95