Jeugdpsychiater Floortje Scheepers, vooraf aan Onderwijsavond: ‘Omarm als school de variatie’

7 december 2021

‘Mensen zijn ingewikkeld. Een pleidooi voor acceptatie van de werkelijkheid en het loslaten van modeldenken’, zo luidde de titel van het boek waarmee Floortje Scheepers begin 2021 binnen en buiten de (jeugd)psychiatrie veel aandacht trok. Ook het onderwijs kan volgens haar bijdragen als ze kijkt naar de mal waarmee er vanuit het systeem naar kinderen wordt gekeken. ‘Moeten alle kinderen daar nu echt in passen? Of moeten we eens kritischer naar de mal zelf kijken?’ Beatrice Keunen schreef dit artikel n.a.v. een podcast met Taco Visser.

Op dinsdag 25 januari verzorgt Floortje Scheepers de derde NIVOZ-Onderwijsavond. Het is een online webinar. Er zijn nog tickets te verkrijgen.

Voor Floortje Scheepers is het glashelder: voor de mentale ontwikkeling van de mens zijn de ervaringen die worden opgedaan ongelofelijk belangrijk. ‘Ze geven betekenis aan hoe we het leven ervaren, hoe we naar onszelf en naar anderen kijken.’ Liefst positieve ervaringen geeft ze in de podcast aan. ‘Alhoewel negatieve onszelf ook leren dat we daar weer uit kunnen komen; daaruit weer kunnen opkrabbelen.’

‘Positieve ervaringen zijn,’ vervolgt ze, ‘als leerproces helpend om een mens in balans te worden. En het onderwijs is daarbij een mega-ervaring voor kinderen. Daar gebeurt zoveel, daar zitten ze zo’n groot deel van de tijd, dat het goed zou zijn als het onderwijs zich meer zou beseffen dat niet wat ze daar leren, maar de ervaringen van het daar zijn en hoe ze daar opgroeien een positieve moet zijn - om het kind goed af te leveren aan het einde van de rit.’

‘Gesprekken vanuit gelijkwaardigheid’
De gesprekken die Scheepers vanuit gelijkwaardigheid voert met de patiënten in haar praktijk beïnvloeden haar sterk, zo blijkt uit de podcast met Visser. Ze ís haar visie op mens en samenleving: we moeten er zijn voor elkaar door te luisteren naar elkaars verhaal, om er beiden van te leren, om er sterker door te worden. Scheepers: ‘Het leed dat mensen ervaren is zo ontzettend persoonlijk, het raakt aan wat ze meemaken in hun leven. Dat vind je niet terug in de leerboeken of de DSM, het psychiatrisch handboek. Dan word je als professional teruggeworpen op je eigen intuïtie, op jezelf als mens.’ Het teruggeworpen worden maakt dat zij in haar werk ‘anders’ is gaan kijken naar de alledaagse praktijk: meer naar de mens, minder wetenschappelijk, minder evidencebased. Want: ‘Verhalen van mensen passen niet in hoe we denken vanuit wetenschappelijke kaders.’

Verhalen van mensen passen niet in hoe we denken vanuit wetenschappelijke kaders.''

‘Het gaat er over scans, genetica, EEG’s’
Als dieptepunt in haar carrière vertelt ze over een bezoek in de jaren negentig aan een statig psychiatrisch congres in de VS. ‘Het gaat er over scans, over genetica, over EEG’s. Niet over de mensen.’ Dat haar visie gericht op de menselijke maat weerstand oproept, weet zij. ‘Ik probeer vrij te blijven denken en dat is lastig. In een wetenschappelijke wereld en in een zorgsysteem word je bijna gedwongen om in bepaalde kaders te denken. Dat roept weerstand op, en die kan intimiderend zijn. Ik train mijzelf om de vrijheid te houden om te kunnen denken wat ik wil. Wat mij helpt als mensen zeggen dat het niet oké is, is veel boeken lezen, zijn gesprekken met gelijkgestemden alsook vakoverstijgende gesprekken.’

Biochemisch tegenover biografisch
Een jeugdpsychiater in een onderwijspodcast? Visser onderbouwt de keuze voor Scheepers als volgt: omdat wij in het onderwijs kunnen leren van de vakgebieden om ons heen. Hij duidt: ‘Jouw boek ‘Mensen zijn ingewikkeld’ is geen boek over leiderschap in het onderwijs. Maar misschien toch ook weer wel.’ En hij maakt vervolgens onderscheid - naar eigen zeggen best extreem - tussen de twee paradigma’s die Scheepers in haar boek aanhaalt, en zet die als lijn vanuit de jeugdpsychiatrie door naar de onderwijspraktijk. Visser: ‘De eerste is het paradigma van de biochemische, medicijngerichte, individuele benadering in de psychiatrie: mensen zijn te verklaren en te genezen. De tweede is de mens-in-een-context gerelateerde, dialogische, biografische benadering: mensen zijn ingewikkeld en we blijven leven met broosheden. En Floortje staat voor de tweede.’

School als broedplaats voor mensontwikkeling
En langzaamaan komt de brug naar het onderwijs in zicht: hoe ga je in je klas om met een kind dat niet aan de norm voldoet die het onderwijs van hem of haar vraagt? Zet je in op behandeling (paradigma 1), waarmee je het kind volgens Scheepers isoleert uit de klas. Of omarm je als school de variatie (paradigma 2)? ‘Je vertelt zo’n kind dan wel dat er iets mis is met hem. Dat als dit is gefikst, hij terug kan keren. Je laat hem iets naars ervaren, dat hij anders is, en dat dat niet oké is.’ En dat, benadrukt ze, terwijl school de broedplaats moet zijn van positieve ontwikkeling en van mensontwikkeling. ‘Het is fijn als daar met een open blik naar kinderen wordt gekeken, de variatie wordt omarmd en wordt onderzocht hoe het gedrag van het kind zo gebalanceerd mogelijk het onderwijsproces kan volgen. Tot een uitgebalanceerd mens dat vertrouwt in zichzelf en zich kan redden in de maatschappij.’

Het is fijn als op school met een open blik naar kinderen wordt gekeken, de variatie wordt omarmd en wordt onderzocht hoe het gedrag van het kind zo gebalanceerd mogelijk het onderwijsproces kan volgen.''

‘In de tussenruimte ontstaat de betekenis’
Daartoe is de relatie met allen om het kind heen van groot belang. ‘In de tussenruimte ontstaat de betekenis. En die kan negatief zijn of juist betekenisvol. (…) Het is de manier waarop je over zaken praat, of je de klas ergens bij betrekt of dat je een individu isoleert. Zeg je: we hebben regels in de klas en wie zich er niet aan houdt, gaat de gang op. Of kijk je gezamenlijk, vanuit collectieve intelligentie, hoe je met elkaar tot oplossingen komt. Het laatste helpt kinderen om positieve ervaringen te laten opdoen in onderwijs.’ De wijsheid van de groep, noemt ze het oftewel: ‘We zijn als mensen met z’n allen.’

‘Ben nieuwsgierig’
En dat geldt ook voor leiderschap binnen het onderwijs. Waarom doet een kind, of waarom doet een docent, of waarom doet een schoolleider zoals-ie doet? Wat is de waarde daarvan? Heeft Scheepers daarop nog een antwoord of boodschap die ze ter afsluiting wil meegeven? ‘Dat je luistert, en kijkt, en nieuwsgierig bent; dat je vragen stelt, en probeert te begrijpen - niet vanuit alleen jouw eigen perspectief, maar ook uit het perspectief van de ander: wat is de functie en de betekenis van het gedrag? Waarom uit het zich op een bepaald moment, en niet op een ander moment? Wat speelt daarbij een rol? Al die factoren hebben invloed op iemand. Ben daar nieuwsgierig naar. Als je de functie en betekenis van dat gedrag begrijpt, kun je er anders naar gaan kijken, en komen andere oplossingen in beeld.’

Floortje Scheepers is hoogleraar "Innovatie in de GGZ" bij UMC Utrecht.

Noten

• Scheepers in gesprek met docent Paul op Heij, artikel in Montessori Magazine en op NIVOZ-site.