Een meritocratisch land: ‘Het onderwijssysteem dat er nu is, creëert de problemen die spelen’

14 april 2022

Verus, Sardes en stichting NIVOZ pakken de handschoen op inzake de toenemende invloed van de meritocratie. In de aanloop naar drie conferenties worden drie gezagdragende leiders geïnterviewd om te vertellen waar de gedeelde zorg zit, met als intentie om tot een tegenbeweging te komen. Luc Stevens (NIVOZ) bijt de spits af, vooraf aan de conferentie op 20 april in Rotterdam: Solitair of Solidair.

Nederland is een meritocratie, zo klinkt het; een maatschappij waarin mensen hun sociale status bereiken dankzij hun eigen inzet en verdiensten. En wie zijn/haar kansen niet pakt, wie de boot mist en ‘lager op de sociale ladder’ eindigt, heeft dit vooral aan zichzelf te wijten, zo is de impliciete boodschap.

Dit meritocratisch model, dat ook zomaar de keerzijde van het streven naar kansengelijkheid wordt, heeft grote gevolgen voor het zelfbeeld van mensen en voor de sociale samenhang tussen en binnen groepen. We zien inmiddels een stroom aan boeken, artikelen, columns en televisieprogramma’s over het steeds scherper worden van de kloof tussen (kans)rijk en (kans)arm, tussen maatschappelijke winnaars en verliezers, tussen insiders en outsiders.

Gedeelde zorg

Verus, Sardes en NIVOZ delen hun zorg over deze ontwikkeling en willen een tegenbeweging in gang zetten. Daarom organiseren ze een ontmoeting met de titel Solitair of Solidair, op woensdagmiddag 20 april a.s. in de bibliotheek van Rotterdam. Samen met (ervarings-)deskundigen en met vertegenwoordigers van verschillende maatschappelijke organisaties, waaronder het onderwijs en de arbeidsmarkt, brengen we initiatieven in beeld en buigen we ons over vragen die actueel en van belang zijn.

• Hoe kan ieder mens tot zijn/haar recht komen binnen onderwijs en werk?
• Wat delen wij? Hoe zorgen we voor elkaars waardigheid?
• Hoe nemen we de vragen, de zorgen en de wijsheid van iederéén serieus?

Interviews

In aanloop naar deze bijeenkomst lichten de drie organisaties toe waarom zij zich druk maken over dit thema. Luc Stevens, in 2003 oprichter van NIVOZ en emeritus-hoogleraar orthopedagogiek, bijt de spits af.

‘'Meritocratie is een vreselijk groot onderwerp,' vertelt Stevens. 'Het gaat over onze samenleving en de context van de wereld waarin we leven. Er is een tweedeling in de samenleving ontstaan tussen insiders en outsiders. De insiders bepalen voor de outsiders hoe het onderwijs eruitziet, wat daar gegeven wordt en hoe het aangeboden wordt.'

Het draait in het huidige onderwijs en de samenleving veel om zichtbare verdiensten en resultaten. Denk aan de schoolresultaten in het onderwijs en in het werkende leven om salaris en aanzien. 'Dat betekent dat je steeds meer op meten en weten gaat zitten. Vroeger kon je nog iets geloven en op iets vertrouwen, nu móet je het weten. Een schoolethos van wederkerigheid en lotsverbondenheid is weg,' vertelt hij. Daarmee bedoelt hij dat de zin voor de leraar en leerling om naar school te komen, zoek is. Want, zo benadrukt hij, als we uitsluitend in meetbare resultaten denken, verdwijnt de moed en het plezier in school en werk. 'Dan wordt het productie. In de praktijk zien we dat leraren en leerlingen dit compenseren door een prettige sfeer te behouden. En wat we zeker niet mogen vergeten: leraren zijn hun leerlingen ook zeer toegewijd. Maar het systeem wordt als drukkend ervaren, het mist een spirituele dimensie, de vraag naar de Zin van het geheel.'

De onvoldoende

Stevens benoemt de normatieve vergelijking of de selectie in scholen als het kernprobleem: 'Op het moment dat een kind de basisschool binnenkomt, wordt het vergeleken met een ander. Maar een kind komt niet naar school om met anderen vergeleken te worden. Alle kinderen gaan naar school om zichzelf te zien vorderen. Je komt daar voor wat het leven biedt en daarvan wil je leren. Als je daarin al vroeg wordt ontmoedigd, doordat wordt vastgesteld dat je een ander kind niet kunt bijhouden, kan dat heel schadelijk zijn voor het basisvertrouwen wat je als mens in jezelf moet hebben,' vindt hij.

Volgens hem relativeren cito, de inspectie en wetenschappelijke toetsinstituten dit thema onder het mom van "zekerheid" en het willen toetsen van onderwijskwaliteit. Maar normatieve vergelijking blijft altijd een groot probleem. 'Het onderwijssysteem staat bij wijze van spreken op de onvoldoende. Als je het continue vergelijken weghaalt, dan kom je weer toe aan je eigenlijke werk: het leerproces. Oftewel de juiste conditie creëren voor een leerling zodat hij of zij zich met eigen mogelijkheden kan ontwikkelen. Door de normatieve vergelijking ontstaan er ook allemaal subsystemen als speciaal onderwijs en huiswerkbegeleiding om het effect, de uitval, van die vergelijking op te vangen. Maar de vraag naar het huidige systeem in relatie tot wat onderwijs behoort te zijn, wordt ontweken,' betreurt Stevens. 'En die sfeer van vergelijken houdt niet op, ook niet in het arbeidsleven van mensen.'

Fins onderwijssysteem

Zo haalt Stevens het Finse onderwijssysteem aan, waarin het principe van billijkheid (equity) als uitgangspunt is genomen. Kortom: het bieden van een onderwijsomgeving die in overeenstemming is met de actuele mogelijkheden van een kind, zowel cognitief als emotioneel. 'Door het weghalen van die permanente selectie in het basisonderwijs, kan  er een ononderbroken ontwikkeling van het kind ontstaan. In Finland worden de kinderen pas op hun 16^e getoetst op hun 16^e of ze de meer praktische of theoretische kant opgaan,' legt hij uit.

In Nederland wordt hier soortgelijk over gesproken naar aanleiding van het advies Later selecteren, beter differentiëren van de Onderwijsraad. Een driejarige brugklas is daarbij een van de genoemde adviezen. Stevens is daar positief over gestemd. ‘’Een van mijn kleinkinderen zit in een driejarige brugklas en dat doet hem heel goed. Het systeem wat er nu is, creëert de problemen die er spelen.’’

Ambitieus

Want leraren, leerlingen, studenten en hun ouders zijn tot heel veel in staat. Het vertrouwen in hen moet worden gesterkt. 'Kinderen zijn heel ambitieus, zij redden zichzelf wel mits ze de juiste steun krijgen. We moeten daar met zijn allen wat meer op vertrouwen,' vindt Stevens. Hij haalt aan dat jonge ouders ook onzeker worden gemaakt door onze samenleving, maar dat er juist geen enkele reden is om al vroeg te veronderstellen dat een kind het niet gaat redden. 'En als wel blijkt dat een kind niet zo goed mee komt, is er ook geen nood aan de man. Kinderen willen zo normaal mogelijk zijn en gewaardeerd worden. De samenleving heeft geen behoefte aan selectie, maar wel aan burgers die zich samen inzetten voor het common good. Ieder vanuit eigen talenten en kwaliteiten die geen rangorde kennen.'

Stevens hoopt dat het huidige systeem geen diepe crisis nodig heeft om te kunnen veranderen. 'Er zijn gelukkig hele mooie voorbeelden in het onderwijs en op de arbeidsmarkt die een andere richting inslaan. Verus, Sardes en NIVOZ willen dat graag in beeld brengen en met gelijkgestemden nadenken over wat er nog meer nodig en mogelijk is. Hierin delen onze organisaties een ‘common ground’; kinderen een open perspectief bieden waar ze recht op hebben in het licht van een menswaardig bestaan.'

Belangstelling?

Voor de bijeenkomst van 20 april  zijn deelnemers persoonlijk uitgenodigd. We zijn van plan om in de loop van 2022 enkele vervolgbijeenkomsten te organiseren. Heb je daar belangstelling voor, wil je op een andere manier meedenken, of wil je een waardevol initiatief rond dit thema delen en zo anderen inspireren? Wij komen heel graag met jou in contact! Stuur s.v.p. een mail naar Monica Neomagus: [email protected]