De oorsprong van het maatschappelijk onbehagen

2 november 2017

Hans Boutellier is een optimistisch mens, zegt hij, maar maakt zich ook zorgen. Hij juicht bij de verworvenheden van de westerse, democratische samenleving, maar houdt bij de toenemende complexiteit en polarisaties tegelijkertijd een gevoel van onbehagen. En hij is niet de enige. ‘Een samenleving is een precair soort gebeuren. Het is belangrijk dat je dat goed onderhoudt. En ik vind dat we dat we dat niet goed onderhouden.’

In deze video – opgenomen bij Radboud Reflects in Nijmegen - schetst hij de oorsprong van het maatschappelijk onbehagen en tracht hij een constructieve bijdrage te leveren aan nieuwe taal en collectieve waardenoriëntaties. Het is een voorproefje voor de lezing die Boutellier – directeur van het Verwey Jonker Instituut – op 15 november geeft in Driebergen. De titel: ‘Waardenvol opvoeden in een improvisatiemaatschappij.’

Socioloog, psycholoog en criminoloog Boutellier schreef zijn laatste boek Het seculiere experiment vanuit een urgentie. De gevolgen van de ontkerkelijking en ont-tovering van de samenleving doen zich tot in alle haarvaten van ons bestaan voelen. ‘Er is gevoel van richtingloosheid. Ik kom morele verlegenheid tegen. In de maatschappij, binnen organisaties, in het onderwijs. Waar zijn wij nou eigenlijk van? Wat is de bedoeling? Waar gaan we voor, wat geven we kinderen mee?’

In plaats van gedeelde waarden en een normenpatroon, waar volgens Boutellier altijd een verlangen naar is, is er op allerlei plekken sprake van waardenbuzz. ‘We vragen elkaar constant wat we van iets vinden. Kijk naar Pauw, kijk naar Twitter, constant zijn we daarmee bezig, dat is de manier waarop we ons waarden en normenpatroon vestigen, in het doen. Dat is wat je heel erg ziet. Je moet iets vinden. Een iedereen doet eraan mee.’

Hemelse herrie, zou je het volgens Boutellier kunnen noemen. We hebben een conditie geschapen – een van de verworvenheden van de democratische rechtsstaat - waarbinnen iedereen zelf mag beslissen hoe ze zich verhouden tot godsbegrip, tot hogere macht, tot waarheid en tot elkaar. Maar binnen dat gefragmenteerd patroon zijn er ook harde kernen ontstaan. Van groepen mensen die zeggen; wat ik geloof dat is echt waar. Terwijl we ondertussen dus die samenleving hebben die zich kenmerkt door diepe twijfel.’

Is het genoeg als je alleen bezig bent om je eigen mening of verhaal voor het voetlicht te brengen? De vraag die Boutellier stelt, is hem ook beantwoorden. Toch vindt hij in dat meningendebat en tussen alle polariserende krachten ook een sprankje hoop. Waarden krijgen betekenis door er aandacht aan te besteden. Als we als samenleving eigenlijk nergens meer echt in geloven, als we de verbinding met gemeenschappelijke idealen kwijt zijn, dan moeten we werken aan condities waarin dat misschien op een andere manier tot stand kan komen. Werk maken van momenten waarin een gedeeldheid kan ontstaan, situaties koesteren waarin we boven ons individuele zelf uitstijgen, 'maar dan spreek je dus veel meer over emergente zingeving.'

Tot slot een tekst die zijn lezing wellicht het beste samenvat:

Omdat we nergens meer echt in geloven –
Kunnen we overal in geloven –
En moeten we wel in iets geloven – te beginnen in onszelf.

Daar ligt de hoop van ons onttoverde succes.
We hebben social media om elkaar op de hoogte te houden van onze laatste inzichten.
We schreeuwen het van de daken: ‘ik vind, ik denk, ik ben van mening, ik geloof, ik weet het even niet meer.’
En we hebben de rechtsstaat die daarvoor de condities schept.

De hoop schuilt in de noodzaak elkaar steeds weer te moeten bevragen, op waar we voor staan.
Dat is doodvermoeiend, maar tegelijkertijd ook erg inspirerend.
In deze waardenbuzz verschijnt een steeds verspringende gestalte,
de ervaring van een gedeeld inzicht, het ondergaan van gezamenlijk verdriet, een gemeenschappelijk uitgangspunt voor kritiek.

Spreken over de vraag waar we aan hechten is een goed in zichzelf.
Het komt erop aan het geloof in het emergente effect ervan niet te verliezen.

----

Meer informatie over Onderwijsavond Hans Boutellier op 15 november 2017 is te vinden achter deze link.
Een ticket kost 32,50 euro. Plaats: theater Maitland in Driebergen. Aanvang 19.30 uur.

Stichting NIVOZ biedt ook drie masterclasses aan in de maand november.

* 22 november in Roermond: bezoek aan Synergieschool, met lezing Rob Martens – Een nieuwe onderwijspraktijk onder de loep
* 27 november in Amsterdam: Kings of War jr. Toneelgroep Amsterdam & NIVOZ – Exclusief voor leraren, scholleiders en onderwijsbetrokkenen.
* 13 december in Driebergen: Over het werk van pedagoog Klaus Mollenhauer: Vergeten Samenhang: over cultuur en opvoeding