De nieuwe kleren van de keizer: succes, geluk en gezondheid zijn een keuze

26 september 2019

‘Een enthousiast, kritisch en humoristisch betoog over hoe wij ons als maatschappij dagelijks in de luren laten leggen door het sprookje dat succes, geluk en gezondheid een keuze zijn’, stelt pedagoge Jasja van den Brink over de Onderwijsavond met wetenschapsfilosofe Trudy Dehue donderdag 19 september j.l. ‘Het favoriete sprookje van de meritocratische neoliberale samenleving, eentje die doet denken aan het sprookje De nieuwe kleren van de keizer van Hans Christian Andersen’, stelt ze.

Om het mechanisme achter ‘Stoornissen die toeslaan’ helder te krijgen, haalt Dehue het voorbeeld aan van ‘Drapetomanie’ oftewel vluchtgekte (een vermeende psychische aandoening die zwarte slaven ertoe aan zou zetten hun gevangenschap te ontvluchten). Een stoornis van slaven die in 1851 door Samuel A. Cartwright beschreven werd. Volgens Cartwright moest je deze slaven niet doodschieten, maar behandelen. Ze waren immers ziek.

Dehue noemt dit mechanisme het reïficeren of ‘verdinglijken’ van diagnosen. Dat gaat als volgt:

Stap 1: We definiëren eigenschap X (vluchtgedrag) als stoornis Y (Drapetomanie).

Stap 2 (we keren het om): We betogen dat stoornis Y (Drapetomanie) ‘zich uit in’ of ‘leidt tot’ eigenschap X (vluchtgedrag)

Deze manier van redeneren heeft veel voordelen:

• De stoornis is een individuele afwijking van ‘de norm’, we hoeven ons dus niet af te vragen of het onderliggende systeem (slavernij) wellicht onmenselijke trekjes heeft waar weldenkende en vrijheidlievende personen (‘slaven’ in dit geval), geen onderdeel meer van wensen uit te maken. ‘Zij’ hebben een stoornis, wijken af, en daar hoeven en kunnen wij niks mee.
• Er valt geld aan te verdienen om deze stoornis te genezen of te onderdrukken. ‘Drugs looking for diseases’, noemt Dehue dat.

Schaamteschild

Eerder die dag heb ik ‘Durf te leiden, over de kracht van kwetsbaarheid voor moedige leiders’ van Brené Brown[1] gelezen. Ze bespreekt hierin onder andere 3 ‘schaamteschilden’ of onverbondenheidsstrategieën. Schaamteschilden leiden ons volgens Brown weg van onze authenticiteit en ons volledig mens-zijn. Wij worden persoonlijk aansprakelijk gehouden als we niet meer mee kunnen komen met de eisen die de maatschappij aan ons stelt: ‘An informed patient is an empowered patient.’

Terwijl het minstens zo valide is om te argumenteren dat onze huidige maatschappij gebaseerd is op een cultuur van wantrouwen, waar ongelijkheid, eenzaamheid, neerslachtigheid en prestatiepijn ons ongelukkig maken. Gedrag staat zelden op zich, het heeft een context, dat weten we in het onderwijs maar al te goed.

In het derde schaamteschild: ‘Tegen anderen in bewegen’ herken ik het mechanisme dat door middel van reïficering ingezet wordt. ‘Proberen macht over anderen te krijgen door ons agressief te gedragen en door schaamte met schaamte te bestrijden (te beschamen).’

Frisse en kritische blik
Dat deze reïficering niet iets is uit vroeger tijden maar nog dagelijks plaatsvindt, bewijzen de voorbeelden die zij geeft over de enorme stijging in het voorschrijven van medicijnen voor ADHD, depressie en eenzaamheid en in het ‘ontdekken’ van stoornissen zoals SCT (Sluggish Cognitive Tempo oftewel traag denkvermogen) en ‘ploegendienststoornis’ (slaperigheid als gevolg van het draaien van ploegendiensten). Ook de toename van beschreven stoornissen in de DSM (106 stoornissen in 1952, 365 stoornissen in 2015) kan hier als voorbeeld van dienen.

Volgens Dehue wijst de explosieve toename van deze labels op een weeffout in onze maatschappij, die we ontkennen door te stellen dat succes, geluk en gezondheid een keuze zijn en dat mensen die dat niet zijn een probleem hebben of zijn.

Met de frisse en kritische blik van het kind uit ‘De nieuwe kleren van de keizer’ wijst Dehue naar deze trends en roept: De keizer heeft geen kleren aan! Deze eigenschappen zijn geen stoornis![2]