Al decennialang worstelen we in het Nederlandse onderwijs met een grote systeemfout: de vroege selectie op elfjarige leeftijd. Zo’n selectie is onmogelijk, onwenselijk en onmenselijk, betoogden we eerder al in ons artikel “Hoe een onmogelijke selectie het onderwijs ondermijnt”. De zoektocht naar de juiste methode om kinderen in te delen op niveau, leidt tot eindeloze discussies over wie het bij het rechte eind heeft en welk oordeel dus doorslaggevend moet zijn: dat van de leraar of van de toets. Hoe geef je leerlingen een eerlijke kans om op de juiste plek in te stromen? Jan Jaap Hubeek, Leone de Voogd en Rob Kickert nemen in dit artikel de doorstroomtoets onder de loep.
Sinds vorig jaar draagt de eindtoets de titel ‘doorstroomtoets’ en moeten scholen hun adviezen naar boven bijstellen als de toetsuitslag hier aanleiding voor geeft. Het uitgangspunt: de toets geeft een ‘objectieve’ correctie op het mogelijk (onbewust) bevooroordeelde advies en gaat zo kansenongelijkheid tegen.
Van belofte naar probleem
In de praktijk heeft dit echter vaak het tegenovergestelde effect én allerlei onbedoelde negatieve bijwerkingen. Zo concludeert een onderzoek van de Volkskrant dat de toets soms juist een barrière vormt voor kinderen met een lagere sociaaleconomische achtergrond. In plaats van hen meer kansen te geven, worden zij vaker lager ingeschaald.
Een ‘objectieve’ toets is ook een illusie, zoals Karen Heij in haar proefschrift aantoonde. De keuze en formulering van toetsvragen en het normatieve karakter van de toets, kleuren de uitkomst en houden zo kansenongelijkheid in stand.
Daarnaast zorgt de toets voor extra druk, op leerlingen, ouders en scholen. Volgens Saskia Wools, bestuursvoorzitter van Cito, is de toets te bepalend geworden:
“Een toets is maar een toets. Het is een meetmoment, niet een allesbepalende uitkomst. Maar het onderwijsveld lijkt er steeds meer waarde aan te hechten, waardoor de toets een te grote rol krijgt in het leven van leerlingen en hun ouders.” (zie: https://www.volkskrant.nl/binnenland/de-doorstroomtoets-is-te-belangrijk-geworden-zegt-cito-baas-saskia-wools-een-toets-is-maar-een-toets~b5b98aff/)
Deze woorden benadrukken een fundamenteel probleem: als een toets als absolute waarheid wordt beschouwd, worden anderen factoren die we belangrijk vinden in het onderwijs, zoals creativiteit of sociaal-emotionele vaardigheden, niet meer op waarde geschat. Het onderwijs versmalt tot dat wat met de toets gemeten wordt, zeker aangezien niet alleen de leerlingen afhankelijk zijn hun scores, maar ook de scholen hierop beoordeeld worden.
Basisscholen onder druk
Een viertal basisscholen besloot onlangs de toets niet langer af te nemen. Eén van de schooldirecteuren hiervan uit Haarlem stelt:
“We zien dat de toets voor veel kinderen een moment van stress en onzekerheid is. Terwijl wij als school al jaren bezig zijn met het volgen van hun ontwikkeling. Wij kennen onze leerlingen beter dan een toets dat kan doen.”
Een dappere keuze, waar de scholen direct voor op hun vingers getikt werden door de inspectie en de staatssecretaris. Zij vertegenwoordigen echter een grote groep van scholen die bezwaren heeft tegen de doorstroomtoets. (zie: https://levehetonderwijs.nl/2025/01/27/scholen-stoppen-met-het-verplicht-afnemen-van-de-doorstroomtoets/)
Stoppen met de doorstroomtoets is geen volledige oplossing, maar een eerste daad van verzet tegen het systeem. De vroege selectie in het Nederlandse onderwijs is het dieperliggende probleem. In veel landen krijgen leerlingen langer de tijd om zich te ontwikkelen voordat ze een definitieve richting kiezen. In landen als Finland en Zweden worden leerlingen pas rond hun vijftiende naar verschillende niveaus geleid. In Nederland gebeurt dat al op 11-jarige leeftijd, waardoor de druk op de basisschoolperiode enorm toeneemt.
De oplossing ligt in het voortgezet onderwijs
Volgens onderwijsexpert René Kneyber ligt de oplossing dan ook niet in het blijven aanpassen van de toets, maar in een bredere hervorming van het voortgezet onderwijs (zie: https://renekneyber.nl/oplossing-doorstroomtoets-ligt-in-het-voortgezet-onderwijs/).
“Het probleem is niet de toets op zich, maar de manier waarop ons onderwijs is ingericht. We zouden moeten nadenken over een systeem waarin leerlingen langer samen optrekken en pas later een richting kiezen die bij hen past.”
Een andere inrichting van het voortgezet onderwijs zou de druk van het basisonderwijs af kunnen halen, waardoor hier ademruimte ontstaat. Dit biedt ruimte voor brede vorming, spelen en proberen, waardoor kinderen een eerlijke kans hebben zich te ontwikkelen. Want dat is waar kansengelijkheid uiteindelijk om draait, niet om zo ‘eerlijk’ mogelijk te concurreren om de hoogste treden op een denkbeeldige ladder.
Wat nu?
Als we echt kansengelijkheid willen bevorderen, moeten we verder kijken dan de doorstroomtoets. Dit betekent een bredere hervorming van het onderwijs, waarin leerlingen en scholen niet afgerekend worden op toetsresultaten, maar ruimte krijgen voor ontwikkeling. Zolang de doorstroomtoets de schooladviezen domineert en vroege selectie in stand houdt, zal de belofte van kansengelijkheid een illusie blijven. De vraag is dus niet of we de toets moeten verbeteren, maar of we ons onderwijssysteem fundamenteel anders durven inrichten.
Kunnen we het bijvoorbeeld eens over onderstaande vragen hebben?
Waarom willen we iemands toekomst voorspellen en plafonds inrichten, zoals Aleid Truijens zich ook afvraagt?
Wat is de bedoeling van leerlingen en scholen onderling vergelijken?
Waar is de stem van de leerling zelf in het vinden van de juiste plek?
Is het nodig om vakken op eenzelfde niveau te volgen en af te ronden?
Hoe richten we ruimte in voor de waarde van uitproberen en fouten maken?
Bronnen:
Stichting NIVOZ: https://nivoz.nl/nl/hoe-een-onmogelijke-selectie-het-onderwijs-ondermijnt
Stichting NIVOZ: Leone de Voogd en Rob Kickert: https://nivoz.nl/nl/toetsexpert-rob-kickert-als-je-ouderwets-toetst-zullen-studenten-ook-ouderwets-gedrag-vertonen
Onderzoek Karin Heij: https://www.parrhesiaonderwijsadvies.nl/mijn-publicaties/van-de-kat-en-de-bel
Rene Kneyber: https://renekneyber.nl/oplossing-doorstroomtoets-ligt-in-het-voortgezet-onderwijs/
Reacties
Jack Pruijsten
Ik kan mij vinden in de inhoud van dit artikel. Echter niet in de titel, die ik wel begrijp. Ik noem de doorstroomtoets een menselijke fout.
Leone de Voogd
Zeker, mensen maken systemen. Het gaat om een systeemfout die we gezamenlijk in stand houden. We geven het systeem macht en laten ons vormen en sturen door het systeem. Een 'menselijke fout' suggereert wellicht iets te veel dat de (macht van de) doorstroomtoets iemands individuele verantwoordelijkheid is geweest. Maar ik ben het met je eens dat we het niet buiten onszelf moeten plaatsen. Ieder mens kan zich verzetten, al hebben we in reactie op het verzet van de scholen ook gezien hoe stevig het systeem nog in het zadel gehouden wordt.
Marten Elkerbout
Ik ben het er uiteraard mee eens dat de discussie over de toets niet los te zien is van de veel te vroege en ook veel te gedifferentieerde selectie in het VO. We weten echter dat de discussie over vroege selectie uitermate weerbarstig is gebleken, om allerlei redenen.
Eerdere pogingen tot herziening van het stelsel zijn mislukt, denk aan de middenschool en de basisvorming. Het feit dat herhaalde en heldere adviezen van de onderwijsraad niet tot handelen leidden is een veeg teken.
Het gevaar bestaat nu dat door die weerbarstigheid en politieke onmacht het acute probleem van de doorstroomtoets blijft bestaan. Dat is onaanvaardbaar. Volgens het toetsbesluit PO moet deze toets betrouwbaar, valide en deugdelijk genormeerd zijn. Dat is aantoonbaar niet het geval, zoals dit artikel nog eens bevestigt.
Mijn conclusie is dat er een grote urgentie is om in ieder geval te stoppen met de doorstroomtoets en op zoek te gaan naar direct bruikbare alternatieven. Ik noem er een paar:
- maak werk van hanteerbare toelatingscriteria voor het huidige VO, mede op basis van de referentieniveaus Taal en Rekenen;
- maak werk van de al bestaande opdracht om de referentieniveaus Taal en Rekenen in de volle breedte aan te bieden en te verantwoorden;
- omkleed het adviestraject met betere waarborgen voor kwaliteit, beroepsmogelijkheden en dergelijke; het betreft immers een besluit met verstrekkende consequenties;
- stop met alle vormen van "norm-referencing" bij toetsen die gebruikt worden in het formatief en summatief bepalen van leerresultaten - koppel de beoordeling van leerlingen altijd aan leerlijnen en leerdoelen in plaats van aan een gemiddelde.
Een fundamenteel andere benadering van het beoordelen van leeropbrengsten, zoals we met de scholen van Leve het onderwijs aan het ontwikkelen zijn, doet direct heel veel voor de kwaliteit van het onderwijs en de kansen van kinderen. Daar kunnen we nu meteen mee beginnen, terwijl de politiek en de sector VO zich het hoofd breken over de latere selectie.
jan jaap hubeek
Dag Marten, ik onderschrijf je reactie!
Groet jan jaap