Toetsen als leermiddel, niet als selectiemiddel. Ofwel, 'elk kind heeft recht op respect voor zijn fouten'

17 februari 2016

Gisteravond was er een Brandpunt-uitzending over De Toetsfabriek, over kinderen die gebukt gaan onder de toetsen, zolang het nog als selectiemiddel wordt gebruikt in plaats van als leermiddel. Arie de Bruin - voorzitter van de Janusz Korczak Stichting - schreef tegelijkertijd onderstaand blog. Over het belang van fouten mogen maken, als belangrijkste pijler en telkenmale als een nieuw startpunt van ontwikkeling. Zijn blog: 'Vanaf morgen mag je het opnieuw proberen. Ik hoop dat je er veel van geleerd zult hebben.' Wedden dat de opbrengsten omhoog gaan?!

Fouten maken is menselijk. Waar gehakt wordt vallen spaanders.
Ervaring is eenvoudig de naam die we aan de som van onze fouten geven.
Als je geen fouten maakt, doe je te weinig je best.
Fouten zijn vaak een kwestie van perspectief.
Wie niet in staat is een fout te maken, is tot niets in staat. !

Zomaar een aantal spreekwoorden en citaten die de lof bezingen van fouten maken! 'Elk kind heeft recht op respect voor zijn fouten,' schreef de Joods-poolse pedagoog Janusz Korczak een eeuw geleden. Stel je voor dat je geen fouten mag maken? Dan weet je dus alles al en valt er niets meer te leren.

Toch kunnen we in het onderwijs maar moeilijk omgaan met de fouten die kinderen maken. Rode strepen, onvoldoendes, reprimandes, 'doe eens beter je best' en meer van dat soort opmerkingen, in de pauze binnen blijven om je werk over te maken, lage toetsscores. Wij kunnen maar weinig waardering opbrengen voor kinderen die veel fouten maken. Respect verdien je als je weinig of geen fouten maakt en hoge scores haalt.
Je krijgt gèèn respect voor je fouten, ook al heb je je uiterste best gedaan; je krijgt gèèn respect als je die sommen nog steeds niet onder de knie kan krijgen. Je krijgt nooit respect als jouw score te laag blijft. Meewarig hebben we het over ons E-tje in de klas!

En toch zijn fouten één van de belangrijkste pijlers van de ontwikkeling. Door fouten te maken ontdek je de onmogelijkheden, de risico's in het leven, wat kan of juist niet kan, wat mag of niet mag. Bovendien leer je je afvragen waaròm iets fout of goed is. Het is trouwens nog maar de vraag of iets écht goed of fout is. Sommige zogeheten fouten zijn helemaal niet fout: het is een kwestie van perspectief. Wat voor de één goed is kan de ander fout vinden.

Zo komt het voor dat de juf iets fout rekent, totdat het kind heeft uitgelegd hoe het tot de oplossing is gekomen. Er zijn gelukkig wel leraren die daar voor open staan en zelf tot de conclusie komen dat die andere redenering nog zo gek niet is. Ineens ontdek je dat je de werkelijkheid ook vanuit een heel andere gezichtshoek kan benaderen. Dan heb jij als volwassene weer geleerd van je 'fout'.

In het onderwijs word je als kind echter voortdurend afgerekend op je fouten en er worden weinig mogelijkheden geboden om een fout het startpunt te laten zijn van een nieuwe ontwikkeling. Jazeker, het mag nog even in de zogeheten oefenfase, maar daarna moet je het kunnen en dan wordt de toetsscore genadeloos bijgeschreven op jouw conto. Je moet het ook in je eentje doen: je levert een individuele prestatie. Ook nu mag je in de oefenfase nog wel eens overleggen met je buurman, maar daarna moet je het zelf kunnen en word je individueel getoetst. Samenwerken heet dan ineens spieken!

Bij een aantal kinderen zorgt dit alles voor een averechts effect. Fouten worden niet ervaren als ontwikkelingskansen, maar als mislukkingen. Bij iedere fout krijgt het zelfvertrouwen een deuk, je ontwikkelt faalangst, je durft geen fouten meer te maken en daarom begin je er maar niet meer aan.

Toetsen worden nauwelijks diagnostisch gebruikt om te kijken van welke fouten een kind nog kan leren. Het is een selectie- en beoordelingsmiddel dat uiteindelijk tot een ver-oordeling leidt. Je wordt vastgepind op de scores die jouw schoolloopbaan gaan bepalen. Alle ongewenste neveneffecten worden daarbij voor lief genomen: het verlies van zelfvertrouwen, faalangst, structurele mislukkingsgevoelens, demotivatie waardoor je steeds slechter gaat presteren.

Daarom stel ik voor dat we vanaf heden op een heel andere manier met toetsen omgaan. Nee, je hoeft ze niet af te schaffen, maar je moet ze gebruiken waar ze voor bedoeld zijn: om te LEREN!

Ik geef enkele mogelijkheden...
Stel, de leerling maakt de toets eerst individueel. Wellicht is de score laag en zijn er veel antwoorden fout. Dan ga je naast het kind zitten en maak je samen met hem of haar de opgaven opnieuw. Samen vraag je je af waarom iets fout is, je stelt goede vragen aan het kind waardoor het tot inzicht kan komen en van zijn fout kan leren. Nu mag het antwoord worden ingevuld.
Nadat we alle 'fouten' op die manier hebben besproken wordt de toets opnieuw gemaakt. Als de score weer te laag uitvalt, heb jij als leraar iets niet goed gedaan. Dan herhaal je dit proces tot ook deze leerling een goede score heeft. Niet alleen het kind heeft dan veel geleerd, maar jij als leraar ook: je snapt nu beter hoe het kind denkt. Die laatste score gaat in het systeem!

Een andere mogelijkheid: laat toetsen eerst samen maken. Je zet twee of drie kinderen bij elkaar die gezamenlijk de toets maken. Wanneer ze bij een opgave verschillende antwoorden hebben, moeten ze overleggen welk antwoord goed is en waarom. De toets wordt nagekeken en de fouten die er dan nog in zitten worden weer samen besproken.

Tenslotte maken ze de toets nog een keer individueel (Ik vraag me zelfs af of dat nog nodig is, want ook in het volwassen leven worden de meeste resultaten toch vooral samen bereikt).  'Maar,' hoor ik menigeen denken, 'dat is niet eerlijk. Dan krijgen sommige kinderen een veel hogere score dan ze verdienen, dat is toch een beetje fraude!' Inderdaad, vanuit het huidige perspectief gezien noem je dat oneerlijk en fraude. Maar ook wij kunnen van onze fouten leren: ons perspectief deugt namelijk niet. Wij gebruiken toetsen als selectiemiddel; dat is veel te beperkt. Wij gaan respectloos om met de fouten van kinderen en ontnemen hen voortdurend de kans om van hun fouten te leren.

Korczak is nu jouw leraar en zit naast je; we bespreken met respect jouw fout. Vanaf morgen mag je het opnieuw proberen in jouw klas: ik hoop dat je er veel van geleerd zult hebben. Wedden dat de opbrengsten met sprongen omhoog gaan!? vooral als de opbrengst de totale ontwikkeling van het kind moet zijn! !

Arie de Bruin is voorzitter van de Janusz Korczak Stichting.

The Last Korczak Boy

Bekijk de indrukwekkende documentaire van Itzchak Belfer, een Israelische kunstenaar die ooit pupil was van Janusz Korczak. Hij is nu 90 jaar. De Poolse arrts-pedagoog bracht in de jaren dertig zijn kindertijd door in het weeshuis van Warschau. Korczak leeft nog altijd voort in zijn ziel, in zijn schilderijen en zijn werk.