Schreeuwend de werkelijkheid veranderen

2 januari 2023

De lessen Tekenen of Kunst en Beeldende Vorming kunnen voor leerlingen ook een vorm van escapisme worden, door de werkelijkheid zo te veranderen dat hij misschien een stukje mooier wordt. Dat ervaart docent Pascal Cuijpers als hij zijn leerlingen een eigen versie laat maken van De Schreeuw van Munch: een oorverdovende schreeuw aan creativiteit, werklust en inzet overstroomde in alle rust het lokaal.

Telkens wanneer ik tijdens de les bij Joep ga kijken hoe het met de voortgang van zijn schilderij gaat, verzekert hij me op enthousiaste wijze dat dit het mooiste werkstuk wordt dat hij ooit heeft gemaakt! Ik mag hem gelijk geven: het schilderij wordt inderdaad per les kleurrijker en expressiever. Zijn plotselinge enthousiasme voor de tekenles maakt hem gemotiveerder dan ooit. Door op een groot vel te tekenen en vervolgens te schilderen met plakkaatverf, ontdekt hij dat creativiteit een breed palet aan verschijningsvormen kent. Het is aan mij als docent dan ook de taak om de leerlingen uit te blijven dagen door variatie in de opdrachten te brengen, het gebruik van de diverse materialen te stimuleren en ze te laten ontdekken wat de kracht en meerwaarde van een zelfgemaakt kunstwerk kan zijn.

Voordat de leerlingen van de tweede klassen havo en vwo aan de schilderopdracht van De Schreeuw 2.0 beginnen, vertel ik ze eerst in het kort iets over het schilderij van kunstenaar Edvard Munch, dat als voorbeeld en inspiratie dient voor het maken van deze schilderopdracht. Door het schilderij levensgroot te projecteren op het whiteboard in het tekenlokaal en in te zoomen op de kleinere details, wordt bij de meesten de interesse gewekt om hiermee aan de slag te gaan en een geheel eigen versie van dit wereldberoemde schilderij te maken. De remake van het schilderij moet in grote lijnen alle elementen bevatten die ook op het werk van Munch te zien zijn, zoals de brug, het eilandje, het water en de lucht. Verder is het de bedoeling dat ze zelf een nieuwe ‘schreeuwer’ groot op de voorgrond gaan ontwerpen. Het geheel wordt vervolgens op expressieve wijze uitgewerkt in fantasiekleuren.

Ondanks de luchtigheid van de opdracht en de vrijheid die de leerlingen krijgen bij de uitwerking ervan, is het originele schilderij van Munch verre van een ontspannen tafereel. Enkele experts menen te weten dat de schilder een trauma had opgelopen door een verbroken relatie met een getrouwde vrouw. Op het schilderij zou Munch zichzelf uit wanhoop schreeuwend hebben afgebeeld. Andere analyserende kunstkenners vertellen dat hij, lopend over de afgebeelde brug, bevangen werd door de vurige lucht en het landschap dat juist naar hém leek te schreeuwen. Het gaf hem een neerslachtig gevoel, waardoor ook een mogelijkheid bestaat dat hij juist dat heeft proberen uit te drukken in zijn werk.

De daadwerkelijke intenties van De Schreeuw zullen in het ongewisse blijven. Iets wat de mysterieuze sfeer eromheen aanwakkert, zoals het een goed kunstwerk betaamt. Ongemerkt is echter niet te ontkomen aan een metaforische gedachte die de afgelopen jaren kenmerkt en als een rode draad door ons leven liep. De pandemische onrust, het menselijke leed, de heersende onzekerheid en de gegroeide verdeeldheid die ons in meer of mindere mate overkwam en bezighoudt, voorzien het schilderij onbewust van een ongekende actualiteit. Ook de ruigere schilderstijl en de kenmerkende golvende lijnen die het vroeg-expressionistische schilderij typeren dragen bij aan een uiting van voelbare disbalans en een vorm van paniek. Al zal dit minder direct zichtbaar zijn dan de uiting van onmacht, afgrijzen en schrik die de hoofdfiguur op de voorgrond weet uit te beelden. Een universeel gebaar dat weinig aan de verbeelding over laat.

De laatste les voor de vakantie rondden we de opdracht af. Tijdens het beoordelen stalde ik de werkstukken uit op de grond en op de tekentafels in het lokaal. Een oorverdovende schreeuw aan creativiteit, werklust en inzet overstroomde in alle rust het lokaal. Het werd niet alleen van Joep het beste werk tot nu toe. De jonge expressionisten hadden namelijk allen goed geluisterd naar hun gevoel en de werkelijkheid naar eigen inzicht veranderd. Een vorm van escapisme waar we allemaal bij vlagen zo naar verlangen. 

Pascal Cuijpers is docent beeldende vorming op het Connect College in Echt. Naast zijn werk als docent is hij mentor, geeft hij faalangstreductietrainingen en examenvreestrainingen. Hij publiceert onder meer in dagbladen, tijdschriften en onderwijsmagazines (www.pcuijpers.nl).