Podcast met Christof Wiechert: ‘Vrijeschoolonderwijs moet volksonderwijs worden voor iedereen’

6 oktober 2021

Meer vitaliteit, ruimte en diversiteit. ‘We hebben een pedagogische missie, maar ook een sociale missie. Als we de dingen goed doen, dan hebben we hele gemengde klassen.’ Jan Jaap Hubeek en Francien Kleemans gaan in deze podcast in gesprek met oud-vrijeschoolleerkracht Christof Wiechert over de toekomst van de vrijeschool. Wiechert geeft inzichten in hoe Steiner het voor zich zag, en vertaalt dat naar nu. ‘We hebben in de vrijeschool een kleine koerswijziging nodig.’

Onderaan dit artikel is de podcast direct te beluisteren. Deze podcast maakt deel uit van de reeks Waarde(n) van vrijeschoolonderwijs, naar het gelijknamige lectoraat.

Het doel, het waartoe van vrijeschoolonderwijs
'De vrijeschool streeft ernaar kinderen een basis te geven in een dusdanige ‘gezondheidssfeer’ dat ze er een leven lang mee doorkunnen. Het is een hygiënische impuls. […] Wij willen graag kinderen zoveel vitale bagage meegeven dat ze niet alleen met een diploma de school uitkomen, maar ook met een stabiele relatie tussen zichzelf en de wereld', vat Wiechert het doel van het vrijeschoolonderwijs samen.

Congruentie: walk your talk
Wat bedoelt Wiechert dan met gezondheid? Hij vertelt: ‘Er is veel onderzoek naar ‘resilience’ (veerkracht): hoe kan een mens de tegenslagen die er in het leven altijd komen, of frustraties, hoe kan hij die overwinnen? Dat onderzoek heeft na de Tweede Wereldoorlog een vlucht genomen en dat onderzoek wijst inderdaad uit dat de bronnen voor een levenskwaliteit in de opvoeding liggen. Hoe kan ik mijn levensweg zo afleggen dat die in lijn is met mijn intenties.’ Hij legt verder uit: ‘We hebben hogere functies en we hebben basalere functies. De functionerende mens ontstaat als die functies integreren, dus de opdracht van de pedagogie is een zo goed mogelijk gebalanceerde integratie te krijgen van deze functies. Zodat de mens kan doen wat die denkt en denk wat die doet. Of zoals de Amerikanen zeggen: “walk your talk”.’

De rol van de antroposofie
‘Als je de ontwikkelingspsychologie bekijkt, die elke pedagoog nodig heeft als basis van zijn werk, dan is die bij de vrijeschool gebaseerd op een geesteswetenschappelijke antropologie en daarvan moet je de grondslagen natuurlijk kennen. Dat is vanuit het gezichtspunt van de studenten.’ Zo begint Wiechert, maar hij nuanceert: ‘Ik zie heel veel jonge leraren, vooral in het voortgezet onderwijs, die deze hele basis niet hebben, maar wel het hart op de juiste plek hebben, die precies aanvoelen wat goed is voor leerlingen. Dat is interessant: die hebben het meer in hun levenssfeer dan in hun intellect. Dat kan ook. Een van de kerngedachtes van dat boekje dat ik heb geschreven, of pamflet, het wezen van de vrijeschool ligt in haar methodiek. En die ligt niet in een quasi-antroposofische lifestyle. Steiner zegt dat het helemaal niet zijn idee was geweest om scholen te stichten speciaal voor de vrijeschool. Zijn idee was dat deze methodes beschikbaar zouden zijn voor iedereen in het onderwijs die dat zou willen gebruiken.’

Multimethodisch
‘Vanaf het allereerste begin werd de bebronning vanuit de antroposofische beweging gezocht. De eerste vrijeschoolleraren waren allemaal antroposofen’, legt Wiechert uit. Daar komt ook de verwarring of associatie vandaan dat vrijescholen “antroposofische” scholen zijn. Hij vervolgt: ‘Het methode begrip bij Steiner is een complex begrip. Hij verstaat er onder andere onder dat de leraar zijn methode zelf kan ontwerpen, zelf kan creëren. Maar voor specifieke vakken geeft hij zeer methodische aanwijzingen, voor het rekenen, voor het schrijven, voor de natuurwetenschappen en andere vakken. De vrijeschool is multi-methodisch op dat punt. En als derde punt heb je natuurlijk de algemene methodieken: hoe ga je met kinderen om, hoe organiseer je een klas, hoe ga je met tijd om, met ruimte om. Dat zijn drie hele complexe realiteiten.’

Levenskunst
De dikke van Dale kent nog wel het woord geneeskunst, maar niet het woord “opvoedkunst”. Steiner zegt volgens Wiechert dat opvoeden veel meer een kunst is dan een wetenschap. ‘Nu komt kunst natuurlijk ook van kunnen, geen vrijblijvend gemodder, je moet wel wat kúnnen (zoals je het ook in het woord geneeskunst tegenkomt). Dat is voor mij een hele bijzondere grondslag: hoe kom je nu tot kunst? Je kunt in het algemeen zeggen: wij zijn opgevoed en we voeden ons op om het leven te kunnen leiden wat we willen leiden. En daar heb je dus weer twee elementen: het eerste element is: kan ik de basale dingen van het leven aan en kan ik die zo goed aan dat ik nog ruimte en tijd over heb om de dingen te doen die ik echt wil? Die relatie is wat ik noem “levenskunst” en dat is wat mij betreft behoorlijk onder druk komen te staan. Het leven is heel veel complexer geworden, het is heel veel abstracter geworden, het komt steeds meer in banen van structuren, protocollen, en vastleggingen, wat een weerslag heeft op de mensen zodat je ziet dat de algemene vitaliteit waarmee ik dingen kan doen, onder druk komt te staan. In de antroposofie worden die “overschotskrachten” genoemd. Als die te weinig aanwezig zijn, dat je doet wat er gestructureerd voor je ligt maar niet meer de energie hebt om er een eigen invulling aan te geven. Dat is een van de tragedies van het moderne onderwijs. De zelfverantwoorde relatie is onder druk komen te staan.’

Roeping
Een absolute scheiding tussen je beroep en je privéleven is volgens Wiechert een illusie. ‘Dat was 10-15 jaar geleden een hot item. Dat is een ouderwets gezichtspunt. Als je een politiek ambt hebt, heb je een andere verantwoordelijkheid dan als je een baan hebt die je gewoon kunt inwisselen. Is het onderwijs een ambt, een roeping of is het een baan? In mijn opvatting is een goede leraar iemand die dat uit roeping doet. Een roeping die kan je niet om vijf uur ‘s middags de knop omdraaien, dat blijft bij je…'

‘Ik heb gemerkt dat mijn beroepsleven, mijn roeping, bevrucht wordt door mijn gezinsleven, mijn privéleven, en andersom. Ik vond die scheiding altijd erg kunstmatig.’ (….) Het menselijke leven is een eenheid en functioneert alleen als je die twee, roeping en privé, met elkaar leert spelen, balanceren. Als er een fijne balans is, ontstaat de ruimte die een leraar nodig heeft, want de leraar is ‘een schepper in het moment.’ Hij vervolgt: ‘Als jij zo goed in je vel zit dat je je kunt permitteren te luisteren naar je intuïtie, dan zit je goed.’

Hoe ziet de toekomst van de vrijeschool eruit? De vitaliteit moet erin terugkomen, vindt Wiechert. De leraar moet zijn ambt terugkrijgen, zijn eigen onderwijs weer gaan creëren, niet die arme ober zijn die het onderwijs alleen serveert aan zijn leerlingen. ‘We hebben te veel antroposofie in de verpakking en te weinig essentie in de pedagogie zelf.’

De muren moeten open met de rest van de wereld
Naast meer ruimte terugpakken heeft de vrijeschool ook een uitdaging in het includeren van iedereen, in meer een afspiegeling te worden van de samenleving, een school van de wijk. ‘Vrijeschoolonderwijs moet volksonderwijs worden voor iedereen,’ zegt Wiechert daarover. Een feest zou geen schoolfeest, maar een wijkfeest moeten worden, geeft hij als voorbeeld. ‘We hebben een pedagogische missie, maar ook een sociale missie. Als we de dingen goed doen, dan hebben we hele gemengde klassen.’

En als dat niet gebeurt? ‘Het onderwijs heeft altijd de evolutionaire weg gekozen, niet de revolutionaire weg. Maar als de Biesta stroming niet doorzet, dan moeten we wel zeggen tot hier en niet verder.’ Halen nieuwe schoolsoorten, zoals de Agora scholen, de vrijescholen in? ‘Nee’, vindt Wiechert, ‘we hebben een antropologische grondslag die tamelijk uniek is. We weten: de grondslag zit in de geesteswetenschappelijke antropologie. Maar het is open. Iedereen kan er naartoe! ‘

Christof Wiechert is jarenlang vrijeschoolleerkracht geweest. Daarnaast heeft hij vanuit zijn internationale werk in de Pedagogische Sectie in Dornach ervaring bij de ontwikkeling van vrijescholen.

Binnenkort verschijnt het boek: ‘In het midden de mens, de bronnen van goed onderwijs’, werken en voordrachten van Rudolf Steiner met een kritische beschouwing van Christof Wiechert.