Pedagogische tact, hoe dan?

12 mei 2022

Om het belang van het kind in het onderwijs te kunnen verstaan is kennis over pedagogiek en pedagogisch handelen noodzakelijk. Die kennis vormt een belangrijke basis voor je handelen in de klas, met het kind, de groep, de ouders en alle anderen die om het kind heen staan. Aziza Mayo schreef het voorwoord voor het net verschenen boek “Pedagogische tact, hoe dan?” over je rol als pedagoog in het leven van een kind. Uitgeverij Noordhoff stelde ook het hele eerste hoofdstuk beschikbaar. De link vind je hieronder.

Als leerkracht, als pedagoog in de klas, speel je een ongelooflijk belangrijke rol in het leven van de kinderen. Mijn meester in de kleuterklas was de liefste meester van de wereld. Hij hielp me, toen mijn vader in het ziekenhuis lag in Amerika, een brief te schrijven in het Engels, met grote waskrijtletters op dik papier, die in een grote envelop de wereld over ging. Mijn juf in de eerste jaren van de basisschool vroeg mij om andere kinderen te helpen met hun sommen als ik mijn werk al af had. Mijn meester in het laatste jaar van de basisschool daagde me juist uit om dingen te doen die ik nog niet kon, die ik spannend vond, waarbij het zomaar mis kon gaan.

In de klas ben je als leraar voor het kind in de eerste plaats veilig en vertrouwd. Maar je bent ook degene die ze in aanraking brengt met het onbekende en nieuwe. Als leraar bied je kinderen een venster op de wereld. Je verleidt ze om erdoor te kijken, het te openen en er misschien zelfs wel doorheen te klimmen en op avontuur te gaan. Zo breng je als leraar de ‘kleine wereld’ van het vanzelfsprekende, het vertrouwde en het eigene en de ‘grote wereld’ van het onbekende, het nieuwe en het andere, samen in het leven van kinderen. Een belangrijke verantwoordelijkheid die jij als pedagoog hebt, is om het kind te helpen zich in beide werelden thuis te gaan voelen.

Het woord ‘pedagoog’ is ontleend aan het Griekse woord ‘paidagogos’: de slaaf die toezicht hield op de kinderen en ze naar school bracht. Ook al waren zij tot-slaaf-gemaakt, als paidagogos kregen deze veelal geschoolde en erudiete mannen de belangrijke verantwoordelijkheid om de zonen van hun meesters letterlijk en figuurlijk te brengen naar de plek van studie. Niet alleen door met ze mee te wandelen en te zorgen dat ze daadwerkelijk op hun bestemming aankwamen, maar door met ze te praten en ze te wijzen op wat ze onderweg naar school ontmoetten.

Gelukkig zijn jullie, onze huidige pedagogen, vrije mensen, maar toch zit er nog wel iets in die oorspronkelijke betekenis van het woord ‘pedagoog’ dat van toepassing is op het huidige beroep van leraar. Het woord ‘agogos’ kan namelijk verwijzen naar verschillende rollen van de leraar: de leraar als ‘brenger’, ‘leider’ of ‘gids’.

Ook in ons huidige onderwijs zou je kunnen zeggen dat je als pedagoog het kind brengt, gidst en leidt in de ontmoeting met zichzelf, met anderen en met het andere of de wereld. Zodat het kind zijn of haar eigen weg in het leven kan gaan vinden. Wat die weg zal zijn en waar die het kind brengt, dat kunnen we ook als pedagogen niet vooraf bedenken of voorspellen of onder controle houden. En toch speel je iedere dag weer opnieuw een rol in de weg die het kind gaat, gewoon door te doen wat je als leraar doet: door les te geven en met elkaar te zijn. Al die alledaagse ontmoetinkjes dragen ertoe bij dat het kind ‘in gesprek’ komt met zichzelf, met anderen en de wereld; doordat het kind vragen gaat stellen en beantwoorden, doordat het verkent, oefent, speelt en soms ook door tegen eigen grenzen aan te lopen of te botsen met grenzen van anderen. Door ontmoeting en gesprek, door samenzijn en samen doen, raak je met elkaar verbonden. Als je je als mens, als kind, ergens mee verbonden voelt, opent zich ook de mogelijkheid dat je je laat ‘aanspreken’ door anderen en zelf anderen aanspreekt. Dat betekent dat er een beroep op jou gedaan kan worden en dat je een beroep op anderen kunt doen: om te leren, te denken, te doen, te willen, te voelen, te maken, te zijn.

Als pedagoog ‘breng’ je de wereld bijvoorbeeld naar het kind vanuit je deskundigheid ten aanzien van de inhoud van het curriculum en de didactiek

De rollen van brenger, gids en leider zijn in betekenis aan elkaar verwant, maar hebben toch ook een eigen karakter. Als pedagoog ‘breng’ je de wereld bijvoorbeeld naar het kind vanuit je deskundigheid ten aanzien van de inhoud van het curriculum en de didactiek. Door de lessen die jij bedenkt en geeft, breng je het kind in ontmoeting met kennis, inzichten, vaardigheden, regels, normen, gebruiken en tradities die we in onze samenleving waarderen. Je laat ze oefenen met wat ze ontmoeten, zodat ze zich datgene wat wij belangrijk vinden eigen kunnen maken en mee kunnen doen in onze samenleving.

Als ‘gids’ help je kinderen om hun eigen weg te gaan vinden in het leven. Je helpt ze om op het pad te komen waarop ze kunnen gaan ontdekken wie ze zijn, hoe ze in de wereld willen zijn, wat ze nodig hebben om dat te kunnen doen. Als gids laat je het kind ervaren dat het gezien wordt in zijn of haar eigenheid en mogelijkheden door in het moment van de ontmoeting tactvol en passend te handelen vanuit de pedagogische vraag van het kind: Wat is wenselijk voor dit kind, op dit moment, in deze context? Bij het beantwoorden van de pedagogische vraag geef je niet alleen richting aan het kind vanuit wat in het moment bij het kind zichtbaar is, maar ook vanuit wat er in het verleden was en vanuit wat zich in de toekomst lijkt aan te dienen; zonder dat absoluut te maken of daarmee mogelijkheden uit te sluiten. Dat vraagt om diepe verbondenheid met het kind en de omgeving waarin het kind leeft, om openheid en sensitiviteit ten aanzien van wat zichtbaar wordt en om hoop en vertrouwen in wat gaat komen.

Daar komt ook de rol van de pedagoog als leider aan te pas, want als volwassenen, als pedagogen zijn we ons ervan bewust dat ‘wat wenselijk is’ niet vanzelfsprekend hetzelfde is als ‘wat door het kind gewenst wordt’. Als leider maak je steeds weer keuzes over wat wenselijk en nodig is, in wat je het kind biedt aan lesstof, in waarop en hoe je het kind aanspreekt, in welke ruimte je het kind laat en zo verder. Daarin leid jij het kind en laat je je zelf leiden door wat jij als jouw pedagogische verantwoordelijkheid of opdracht ziet. En op weg daar naartoe wegen ook andere belangen mee, zoals de onderwijsdoelen van onze samenleving, of van de school, de behoeften van de klas waar het kind deel van is, maar ook jouw eigen mogelijkheden en wensen. Daar recht aan doen vraagt om een zorgvuldig proces van oordeelsvorming, van de bereidheid om keuzes te maken en daar ook daadkrachtig en tactvol naar te willen handelen; dat vraagt om leiderschap.

Als pedagoog vervul je dus verschillende rollen in het leven van een kind. Maar wat pedagogen gemeen hebben is dat zij ook als ze niet een bestemming voor het kind bepalen, in hun ontmoeting met het kind wel onherroepelijk een beeld voor ogen hebben van hoe een goede bestemming eruit zou kunnen zien: wat het goede is, van wat wenselijk is voor mensen in het algemeen en ook voor het unieke kind dat zij gidsen of begeleiden. In navolging van Biesta (2018) zou ik willen voorstellen dat de ‘paidagogos’ in ons onderwijs het kind brengt, gidst en leidt vanuit een wereldgerichte oriëntatie van het onderwijs waardoor het kind in, met en voor de wereld wil en kan zijn. Dit ‘zijn’ is een zijn waarbij je je persoonlijke vrijheid leert verhouden tot de vrijheid van anderen; waarbij je je levenskompas ijkt op de vraag: Is wat ik wens ook wenselijk voor mij, de ander en het andere in de wereld?

Als reisgenoot zijn we samen met de kinderen op avontuur, verkennen we met elkaar het onbekende, in onszelf, de ander en in de wereld

Naast deze klassieke rollen van de pedagoog denk ik dat er nog een belangrijke rol is die we als opvoeders dagelijks vervullen, soms heel bewust, maar veel vaker ook onbewust. Dat is de rol van reisgenoot van onze kinderen. In die rol gaan we de kinderen niet voor, maar lopen we zij aan zij of soms zelfs achter de kinderen aan. Als reisgenoot zijn we samen met de kinderen op avontuur, verkennen we met elkaar het onbekende, in onszelf, de ander en in de wereld. Daarbij dragen we wat wij als volwassenen weten en kunnen mee in onze rugzak, maar vormen vooral verwondering, nieuwsgierigheid en moed belangrijke ‘instrumenten’ waarmee we op avontuur kunnen gaan. Vooral dat laatste, moed, is iets dat je als pedagoog eigenlijk in alle verschillende rollen nodig hebt. Omdat iedere rol van jou als mens, als professional, vraagt om er te zijn, je te laten ontmoeten, bevragen en kennen, in je vermogens en je wijsheid, maar ook in waar je nog zoekend en lerend bent.

Als je op reis bent samen met de kinderen, hoop ik dat je ook dit boek in je rugzak hebt en het openslaat als je ergens even een rustpauze hebt. Het is niet zozeer een reisgids die je vertelt waar je heen moet en hoe je daar kunt komen, maar eerder een bundeling reisverhalen van ervaren reizigers die je helpen ideeën op te doen, je nieuwe gezichtspunten brengen en je bemoedigen tijdens je eigen reis. Dit boek geeft je aansprekende en herkenbare voorbeelden, relevante en bruikbare kennis en inzichten. Het stelt je ook vragen die onderbreken, die je helpen te reflecteren op je bewuste en onbewuste handelingen in de klas, die je aan het denken zetten over gelukte en (nog niet) gelukte momenten. Het geeft je de kans om na te denken over hoe jij invulling geeft en wilt geven aan je ‘zijn’ als leerkracht. Over de rol die jij in het leven van kinderen wilt spelen, over wat jij belangrijk en waardevol vindt, over hoe je dat uit kunt drukken in je ontmoetingen met de kinderen en over hoe je je kunt blijven ontwikkelen als leraar en als mens.

Ik wens je een mooie en avontuurlijke reis!
---

Meer lezen?

Uitgeverij Noordhoff heeft het eerste hoofdstuk van het boek gratis ter beschikking gesteld. Je kunt het hier lezen. Bestellen kan ook, en wel hier.