Onderwijzen vanuit zorg voor ecologie, de ziel en sociale verbanden

25 januari 2024

Michiel Bos is Specialist cultuureducatie. Hij is bezig aan een serie blogs waarin hij hardop nadenkt over kunstonderwijs in het primair onderwijs en verslag doet van zijn onderzoek naar onderwijskunst. Het is een zoektocht naar meesterschap, waarbij hij de kunsten op verschillende manieren verbindt aan het onderwijzen van kinderen op de basisschool. Eerder al publiceerde hij een blog over kunstonderwijs op de basisschool. Dit deel gaat over “Soil, soul, society”, een ecologische vorm van pedagogiek waar Michiel bij stil staat bij het zien van een omgevallen boom.

Bij de ‘Spaanse Graven’, een cultuurhistorisch monument in de bossen bij Hattem, is een enorme boom omgevallen. De voortekenen van dit vergaan zijn zichtbaar in de gedaante van de zwammen die zich dankbaar voedend op de stam hebben vastgezet.

‘Ga bij een boom zitten en je leert meer over het leven dan van mij in een klaslokaal’ is de strekking van wat schrijver, dichter, danser, filosoof en onderwijzer Rabindranath Tagore eens heeft gezegd.

Ik kijk naar de omgevallen reus en mijmer over leven dat deze boom heeft geleid. Nu ligt hij daar en geeft zichzelf terug aan de zorgzame en voedzame aarde waarop hij zolang heeft kunnen groeien, bloeien, vrucht dragen en een huis kon zijn voor talloze dieren en schimmels. Een koolmeesje springt van tak naar tak op zoek naar insecten.

Als kunstdocent werk ik het liefst zonder methodes waarin beschreven wordt wat ik moet doen. Ik vind het daarom belangrijk om mijn eigen normen en waarden, mijn wereld- en mensbeeld blijvend te bevragen en te onderzoeken. Waar wil ik met de kinderen aan werken op een diepere laag? Voor welke waarden wil ik voor zorgdragen?

In een wereld die ecologisch in brand staat, waar veel kinderen en jongeren kampen met psychische problemen en waar de onvrede de in de samenleving groeit lijkt een ander, aanvullend waardensysteem op zijn plek.

Hart, hoofd en handen: check. Het schone, het ware en het goede: check. Rust, reinheid en regelmaat: check (meestal). Vrijheid, gelijkheid, broederschap (binnen de pedagogische setting): check. Maar toch.. In een wereld die ecologisch in brand staat, waar veel kinderen en jongeren kampen met psychische problemen en waar de onvrede de in de samenleving groeit lijkt een ander, aanvullend waardensysteem op zijn plek.

De Brits-Indiase vredesactivist en schrijver Satish Kumar schetst met ‘soil, soul, society’ een nieuw paradigma voor deze nieuwe tijden. ‘Soil’ zet hij vooraan. Soil is de aarde, het huis waarin en waarop we wonen. Maar dat niet alleen, soil symboliseert de ecologische en natuurlijke wereld. Waar bijvoorbeeld vrijheid, gelijkheid en broederschap zich nog focust op de menselijke behoeftes, komt met ‘soil’ het zorgdragen voor onze natuurlijke omgeving als fundamenteel onderdeel van een nieuwe paradigma in beeld.

Zorgdragen voor de ziel
Zorgdragen voor de natuurlijke omgeving is onlosmakelijk verbonden met het zorgdragen voor onze ziel, onze binnenwereld, de ‘soul’. Wij mensen zijn organismen die leven bij de gratie van onze omgeving. We leven niet op de wereld maar met de wereld. We ademen voortdurend zuurstof in en voeden ons met de vruchten van de ‘soil’. Onze ademhaling, de stofwisseling, de zintuigen en ons brein zijn volledig afgestemd op het hebben en onderhouden van wederkerige relaties met de omgeving. Of het nou gaat om de ander of het andere. Dat doen we niet alleen met ons denken maar ook met ons voelen en onze verlangens. Het voeden van de ziel en aandacht voor wat er in onze binnenwereld afspeelt lijkt geen overbodige luxe in een tijd waarin veel kinderen en jongeren in psychische nood verkeren.

Tot slot wijst Kumar met de ‘society’ ons op het zorgdragen voor de gemeenschap die we vormen met de mensen om ons heen. We danken ons bestaan aan de gemeenschap waarin we zijn geboren, opgegroeid en verzorgt toen we ziek waren. Alles wat we weten en kunnen is opgebouwd door generaties voor ons en we zouden nergens zijn zonder de structuren en samenwerkingsverbanden die we in onze samenleving hebben opgebouwd en onderhouden. ‘Ik ben omdat wij zijn’, zeggen ze in Zuidelijk Afrika.

Tijdens de Franse Revolutie gaven vrijheid, gelijkheid, broederschap woorden aan de behoeftes van de mensen in dat tijdsgewricht. Met de drieslag soil, soul, society brengt Satish Kumar de ecologie, onze ziel en onze sociale verbanden met elkaar samen in een prachtige vlecht die duidelijk maakt aan welke waarden we zorg kunnen dragen in deze roerige tijden.

Eigenlijk wil ik dat de kinderen niet leren óver deze waarden maar ván deze waarden. Hoe kan ik de wijsheid van de boom over ‘soil, soul, society’ van de boom in het klaslokaal tonen? De boom die groeit en bloeit, die elke herfst weer geeft en die met zijn wortels diep verbonden is met de omgeving waarin hij staat?
Pedagoog en jongerenwerker Fernand Deligny zei: ‘Het object van de pedagoog is zichzelf. Door aan jezelf te werken geef je de ander de kans om aan zichzelf te werken’. Hoe draag ik zorg voor de ‘soil’? Hoe verzorg en voed ik mijn ‘soul’? En hoe draag ik bij aan de ‘society’? En wat kan de boom mij daarover zeggen?

Dit blog is met toestemming overgenomen van Lemniscaatonderwijs.

Michiel Bos is onderzoeker en lid van de kenniskring van het lectoraat Waarde(n) van Vrijeschoolonderwijs van Hogeschool Leiden. Hij werkt als kunstdocent (via de Toonwerkplaats) en onderzoeker in het onderwijs.

Andere blogs uit de reeks:
Onderwijskunst: kunstonderwijs op de basisschool

Bronnen:
Soil, Soul, Society: A New Trinity for Our Time, Satish Kumar
I Would Still Plant My Apple Tree, Jan van Boeckel