Onderwijsseminar in Driebergen: Wijsheid in een regeltijd

Op woensdag 20 november vond het seminar 'Wijsheid in regeltijd' plaats op de zolder van landhuis De Horst, in Driebergen. Het netwerk ‘Werken met deugden’ tekende voor de organisatie. Veel leraren en docenten ervaren dat hun professionele ruimte wordt ingeperkt. Als tegenwicht voor de ondervonden regeldruk, richtten we ons deze middag op het thema ‘praktische wijsheid’. Tina Rahimy en Wouter Sanderse zorgden voor een inleiding, daarna waren er twee workshoprondes met vijf mogelijkheden.

De organisatie van dit seminar is in handen van stichting NIVOZ, in samenwerking met Radboud Universiteit en Fontys Hogescholen.

Je vindt hier onder meer terug:

• een verslag van de middag van Eveline Oostdijk (NIVOZ-denktank) en Marcel Becker (Radboud).
• korte verslagen van de workshops en de tekst van het slotwoord van Luc Stevens.
• Uitgebreider verslag workshop Ton Bruining en workshop Anton Nanninga/Sam de Vlieger.
• enkele foto's van de middag, zie onder.

Inleiding
Het onderwijs staakt. Met een niet eerder vertoonde eensgezindheid wordt de noodklok geluid in primair, voortgezet én wetenschappelijk onderwijs. Een veelgenoemde reden tot protest is de ervaren regeldruk. Leraren en docenten hebben het gevoel dat hun professionele ruimte sterk wordt ingeperkt. En dat gevoel wordt breder gedragen dan alleen in het onderwijs. In dit seminar richtten we ons op het thema ‘wijsheid’, als tegenwicht voor regeldruk.
 
We hebben het dan over praktische wijsheid, kennis over wat goed is om te doen in een bepaalde situatie. Het is een morele know-how, of tact. Als je de wijsheid in pacht hebt, heb je dan helemaal geen regels nodig? Of hebben wijze mensen eerder een improvisatievermogen waardoor ze weten wanneer wel en wanneer niet van de regels af te wijken? En hoe kan onderwijs helpen leerlingen en studenten wijs te worden, juist in opleidingen die gedomineerd worden door afvinklijstjes, competenties en rubrics?
 
In dit seminar gingen we te rade bij professionals die ons laten zien hoe ze wijze beslissingen nemen, wat de rol van noties als vertrouwen en intuïtie daarin zijn, en wat daarin belemmerend en bevorderend werkt. Deze inzichten verdiepen we vanuit de ontmoeting van de Aristotelische deugdethiek (praktische wijsheid) met de fenomenologische pedagogiek, zoals bedreven door Max van Manen (pedagogische tact). Tevens is er een keur aan workshops waarin je wijsheid op de proef wordt gesteld.

Sprekers

• Wouter Sanderse is als lector verbonden aan het Lectoraat Beroepsethiek van de leraar bij Fontys. Ook is hij universitair docent Educatie aan de Universiteit voor Humanistiek.

  Over het nut en nadeel van praktische wijsheid voor professionals
  ‘Praktische wijsheid’ is een eeuwenoud maar tegelijk heel actueel begrip dat in allerlei beroepsgroepen, en met name in het onderwijs, opduikt. Wanneer professioneel handelen gekenmerkt wordt door onzekerheid, instabiliteit, uniciteit, en waardeconflicten, lijkt een benadering die wetenschappelijk bewijs en regels centraal stelt tekort te schieten. Praktische wijsheid wordt van stal gehaald om te begrijpen wat voor soort kennis professionals wél gebruiken om hun werk goed te doen. In deze inleiding sta ik stil bij de opkomst en betekenis van praktische wijsheid voor professionals, en ga ik na wat ‘nut en nadeel’ ervan zijn. Wordt er niet teveel heil van praktische wijsheid verwacht? Regeert niet teveel de eigenwijsheid van professionals? En stelt praktische wijsheid professionals ook in staat om een kritische houding aan te nemen ten opzichte van de instituties waarin ze werken?

• Tina Rahimy is politiek filosoof en lector Sociaal werk in de superdiverse stad aan de Hogeschool van Rotterdam. 
  
  Temperaturen van spreken
  Wat is onderwijs? Wat is wijsheid in het onderwijs? In haar boek Verborgen verhalen: Over Leermeesters en inspiratoren, reflecteert Tina Rahimy op dit vraagstuk. Onderwijs is meer dan kennisoverdracht. Het is een levendige ruimte waarin mensen en relaties vorm krijgen en vervormen. Het is een open en diverse ruimte waarin levensverhalen en levenslessen uitgewisseld worden. In haar lezing sprak Rahimy juist over deze relaties, relaties die didactische en pedagogische processen verbinden aan politieke en sociale vraagstukken. Rahimy accentueerde haar persoonlijke verhaal dat tegelijkertijd veel kan zeggen over de wereld waarin we leven. In haar verhaal maakte zij onderscheid tussen ambigue leermeesters en onloochenbare inspiratoren; en tussen delen en mededelen van levenslessen. Wijsheid is geen methodiek, maar een ervaring die permanent om herziening vraagt. De vraag is: hoe kunnen we een open context vinden en realiseren in het huidige onderwijssysteem?

Workshops

Marcel Becker
Tekstlezing Aristoteles over de verstandigheid
De klassieke tekst over praktische verstandigheid vinden we in de Ethica Nicomachea van Aristoteles. Hierin bakent Aristoteles verstandigheid af van theoretische wijsheid en vakinhoudelijke kennis. We stonden stil bij kernregels van de tekst, en zagen dat iedere regel zich leent voor actualisering. 

Paul van Tongeren
Verbeelding van de wijsheid
Men zegt dat wij in een tijdperk van beeldtaal leven. En inderdaad verschijnen er steeds meer foto’s op instagram, facebook en twitter, en steeds meer ‘emoticons’ in whatsapp- en sms-berichten. Er zijn emoticons voor veel emoties, maar zijn er eigenlijk ook beelden voor de deugden, bijvoorbeeld voor de deugd van de wijsheid of verstandigheid? Als dat (nog) niet het geval is, lopen we niet vóór, maar achter op vroeger tijden. Want de deugden zijn in hun tweeduizendjarige geschiedenis eindeloos vaak verbeeld. Wordt het dus geen tijd voor ‘virtuoticons’? We gaan proberen ze te maken en laten ons inspireren door de rijke iconografische geschiedenis van de deugden.

Wouter Pols
Pedagogisch ethos en het 'stille weten' van de leraar'
Lange tijd heeft men gedacht dat men leraren kon scholen door wetenschappelijke kennis over te dragen en daarbij passende vaardigheden te trainen. We zien steeds meer in dat dit een misvatting is. Kennis is algemeen van aard; leraren werken binnen ‘ingewikkelde en veranderlijke constellaties van bijzonderheden’. Het hart van de pedagogische professie bestaat niet uit algemene kennis, maar is het ethos van de leerkracht, haar karaktervolle houding van waaruit zij in de praktijk ‘staat’. Vanuit dat staan handelt zij, gaat een relatie maar haar leerlingen aan en probeert - passend bij hun mogelijkheden - niet alleen de stof over te dragen die voor hun vorming van belang is, maar hen ook te activeren. Daarbij is weten in het spel, maar dat is geen algemene kennis; het is ‘stil weten’. De Noord-Amerikaanse lerarenopleider Lee Shulman noemt in navolging van Aristoteles dat weten ‘wijsheid van de praktijk’.  In de workshop werd met de deelnemers aan de hand van een aantal praktijkvoorbeelden de betekenis van het ‘stille weten’ voor het handelen van leraren onderzocht.         

Anton Nanninga en Sam de Vlieger 
Zoektocht naar ruimte: Lesgeven zonder cijfers en zonder methode
We moeten zo veel en we mogen zo weinig. Dat is hoe wij en veel collega's met ons het ervaren in de dagelijkse praktijk op school. En dat knaagt, want heel veel van wat we moeten zouden we liever niet of anders doen. En veel regels en afspraken zitten ons in de weg, zorgen er voor dat we niet kunnen doen wat we zo graag zouden willen. Toch hebben wij ervaren dat er veel kan, veel meer dan we dachten. We hebben de methode en cijfers losgelaten, omdat die ons in de weg stonden. En vanuit de heerlijke leegte die er dan overblijft zijn we ons onderwijs op gaan bouwen. In deze workshop vertelden we er wat meer over en gingen we met elkaar aan de slag met het bouwen van ons onderwijs vanuit de leegte. Uitgebreid verslag Rikie van Blijswijk.

Elke Müller en Bert van den Bergh
'Ont-regeling : Wie zichzelf kent, komt ver; wie zichzelf vergeet, komt verder'
In Aristoteles in actie ondernamen we een poging om de veelbesproken '21st-century skills' van een fundament te voorzien. Dat deden we aan de hand van het begrip phronèsis, praktische wijsheid of morele verstandigheid. Deze kerndeugd typeren we onder meer als 'kunst van de balansvinding', want het draait zowel om een balans van praktische elementen in een professionele situatie als om een balans van morele componenten die deze situatie met zich meebrengt. Deze praktische wijsheid of balanceringskunst wordt onder meer gekenmerkt door een open, betrokken houding en een geprononceerd besef van de sociale aard van de (studie- of werk)gemeenschap. Deze twee kenmerken vormen de ankerpunten van de delen van onze workshop: A. Minder gericht zijn op beheersing en routine en meer denken/werken vanuit onbevangenheid; B. Denken/werken vanuit het individu versus denken/werken vanuit het collectief. Wat levert een stap buiten onze comfortzone op? Die vraag was de inzet van deze workshop.

Lisette Bastiaansen
Aandachtige betrokkenheid: het richten van aandacht als bodem onder het pedagogisch handelen
In pedagogische zin aandachtig betrokken bij een leerling zijn vraagt mijns inziens om drie aandachtskwaliteiten. Deze kwaliteiten, ‘aandachtig zijn’, ‘aanwezig zijn’ en ‘betrokken zijn’, bepalen de toon, de kleur en vooral ook de kwaliteit van het er uit voortvloeiende pedagogisch handelen. Misschien zou je zelfs kunnen stellen dat ‘praktische wijsheid’ alleen daar kan ontstaan waar deze aandachtsbewegingen in balans zijn en een leraar zelf als persoon, met hoofd, hart en lichaam, ‘aanwezig’ is. Vanuit die aanwezigheid - waarin nog niet gehandeld wordt -  kan de leraar de leerling uitnodigen om ook tot aanwezigheid te komen. Hoeveel ruimte en tijd is er in ons huidige onderwijs voor ‘aandachtige betrokkenheid’? Wat vraagt het van leraren? Gaan we niet te snel richting ‘handelen’, waardoor de ‘praktische wijsheid’ misschien in de knel komt?

Kenniskring beroepsethiek van de leraar - Fontys (Karin Verouden, Esther Dooren, Charles Vandalon, Carol van Zuijlen, Bregje Mulders-Jennen).
 Je wijsheid leren herkennen in de praktijk
Hoe gebruik je praktische wijsheid eigenlijk in werksituaties, en hoe kan dat wellicht nog beter? In deze workshop gingen we aan de slag met het GIDS-model, dat staat voor Gedrag, Identiteit, Doel en Situatie. Aan de hand van eigen casuïstiek bespraken we met collega’s situaties waarin je niet direct wist wat goed was om te doen. Zo leer je verschillende elementen van praktische wijsheid herkennen en analyseren. Ook leer je op een open, onderzoekende manier met een ander in gesprek te gaan over eigen ervaringen, aannames en idealen als leraar. Het model is ontwikkeld op basis van praktijkonderzoek van de kenniskring ‘Beroepsethiek van de leraar’ en we evalueerden hoe deze werkvorm nog beter kan.  

Maartje Janssens en Geert Bors 
Wijsheid of tact: When Aristotle met Van Manen
Pedagogische tact wordt wel omschreven als ‘Weten wat te doen wanneer je niet weet wat te doen’. Is het daarmee hetzelfde als praktische wijsheid, maar dan toegepast in een pedagogische context? Waar verschillen de begrippen? Waar schuren ze? Waar kunnen ze elkaar optillen? Filosoof en pedagoog Maartje Janssens en Van Manen-vertaler Geert Bors startten met een korte introductie tot respectievelijk praktische wijsheid vanuit de Aristotelische deugdethiek en Van Manens pedagogische tact vanuit de fenomenologische traditie. Daarna was het woord aan de deelnemers. Wanneer handelde u wijs? Welk moment ontvouwde zich op bijzondere manier door uw split-second ingreep? Via uw (onderwijs)praktijk gingen we op zoek naar wat dergelijke momenten ons vertellen, als we ernaar kijken met de bril van pedagogische tact en praktische wijsheid. Ligt er een vaststaande opvatting van wat het ‘goede’ is ten grondslag aan beide begrippen? En hoe kunnen tact en praktische wijsheid inbedding vinden in de waarden van het schoolteam en je beroepseer als leraar?

Ton Bruining
Over regels, moed en gezamenlijke wijsheid in het onderwijs
Het is in de mode om te klagen over regels en regeldruk. Maar dan even dit. Mensen ontwikkelen gezamenlijk activiteiten, bijvoorbeeld onderwijs, en vormen zogenaamde activiteitensystemen, bijvoorbeeld scholen. In een activiteitensysteem zijn regels bedoeld om dienstbaar te zijn aan het primaire proces, bijvoorbeeld om onderwijs te kunnen maken dat deugt en deugd doet. Als het met die regels wringt of sterker nog, als ze als vorm van geweld worden ervaren, kunnen mensen het initiatief nemen om daar wat aan te doen. Daar is dan wijsheid en vaak ook moed voor nodig. Het lef om fricties op te zoeken en op de ‘plek der moeite’ gesprekken aan te gaan die je misschien liever zou vermijden, kan dan ook weer praktische wijsheid opleveren. In een interactieve workshop verkende Ton Bruining met de deelnemers wat er in het scholen nodig is om tot gezamenlijke wijsheid of ‘moresprudentie’ te komen, die steun biedt bij het vinden van een antwoord op de vraag: “Wat is het goede om te doen in déze situatie?” Uitgebreid verslag van Rikie van Blijswijk.

Matthijs Buikema
Pedagogisch tact in de zorg / welkom in De ParticipatieKliniek
De ouderenzorg is – net als het onderwijs - sterk in verandering. Een zorgvraag die steeds complexer wordt. Een tekort aan voldoende opgeleide zorgprofessionals. Een onaantrekkelijk imago. En ja, een oerwoud aan oude en nieuwe regels. Dat vraagt om nieuwe manieren van kijken, denken, handelen en (samen)werken. Welkom in De ParticipatieKliniek, hersteloord voor beroepstrots en vertrouwen. In deze workshop nam journalist Matthijs Buikema je mee naar een uniek project in de ouderenzorg, met de – tactvolle – kracht van ervaringsleren. Kantel je blik en ontdek nieuwe aspecten van jezelf, je werk en de mensen voor wie je zorgt.

Essay

Dit is een essay van de hand van Wouter Sanderse en Beau Huijsse: 'Hoe praktische wijsheid leraren wél kan helpen het goede te doen'
Het seminar was het 5de jaarlijkse seminar van het netwerk ‘Werken met deugden’. Hier lees je een verslag van de voorgaande seminars:

• 2018: ‘Goed werk! Aandacht voor karaktervorming van professionals’
• 2017: ‘Hollands Next Rolmodel. Seminar over morele voorbeelden’
• 2016: ‘Dat deugt niet. Hindernissen voor karaktervorming’
• 2015: ‘Met goede moed. Het belang van moed voor goed werk’

Delen: