Leraren, jullie zijn onmisbaar. Zeker nu!

15 december 2023

Afgelopen oktober keerde Rikie van Blijswijk terug van de door haar georganiseerde studiereis naar the Essential Schools in de VS. In de afgelopen veertien jaar heeft zij veel geleerd van haar Amerikaanse collega’s. En niet alleen op pedagogisch en didactisch gebied. Stiekem zijn die leraren kleine activisten, die door heel goed lesgeven hun leerlingen motiveren en raken met name in de actuele thema’s (denk aan discriminatie, armoede, klimaatzorgen) die zij vormgeven. Het is hoopvol dat zij dat blijven doen, ook al is de maatschappelijke context in de afgelopen jaren drastisch veranderd. Daar kunnen we nu in Nederland veel van leren stelt Rikie. Haar conclusies uit veertien jaren Amerikaanse studiereizen.

Het is 2009 als ik gevraagd wordt om als onderwijskundig begeleider mee te gaan op een studiereis naar scholen in de Verenigde Staten. Die vraag brengt mij veertien jaar lang elk jaar, onderbroken door corona, naar de inspirerende Essential Schools. Ik ben in Staten als Louisiana, New York, Maine, Rhode Island, Massachusetts en in California en loop rond in New Orleans, San Diego, San Francisco, New York, Portland en in Providence. Soms ben ik er een week, soms verblijf ik er drie weken. Het aantal deelnemers aan de door mij georganiseerde studiereizen stijgt in die jaren naar meer dan 300. Maar het meest dierbare van al die reizen en deelnemers zijn toch de mensen die ik ontmoet in de scholen. Personalities zijn het, die verder kijken dan hun onderwijsneus lang is. Ze zijn leraar om een betere wereld te creëren. Hun leerlingen hebben daarom didactisch, maar vooral pedagogisch goed onderwijs nodig. En dat krijgen ze. Van Ann, die jarenlang directeur van the Boston Arts Academy is en van Caroline, de docente die jarenlang les gaf op F.W. Parker Essential School en van Ayla en Jenerra, die samen met hun collega’s Mission Hill hebben gemaakt tot wat het was.

Wat zijn Essential Schools?
Deze scholen zijn opgericht door Ted Sizer en Deborah Meier in het van de jaren tachtig als reactie op de overbevolkte scholen met ongemotiveerde, leerlingen, leraren en een saai curriculum. De net opgerichte Essential Schools verspreidden zich snel door heel het land. Op het hoogtepunt zijn er 1700 scholen, die zich verbonden weten in the Coalition of Essential Schools en the Ten Common Principles onderschrijven:

1. We leren kinderen denken.

2. We bieden niet alles aan, maar streven naar diepgang.

3. De schooldoelen gelden voor alle leerlingen.

4. Leren en lesgeven is persoonlijk. Wij zorgen voor kwaliteit in relaties.

5. Leerlingen ontwikkelen zichzelf  en met intensieve begeleiding  helpen wij   de leerling verder te gaan dan hij zelf voor mogelijk houdt.

6. Leerlingen leveren bewijs voor beheersing en worden beoordeeld op hun  prestaties op ‘echte taken’.

7. We hebben hoge verwachtingen zonder druk en op basis van vertrouwen.

8. Teamleden verbinden zich aan het functioneren van de hele school.

9. We hebben kleine klassen en een normaal budget en salaris.

10. In school gelden democratische principes: niemand wordt buitengesloten. 

The Coalition of Essential Schools
Omdat The Coalition of Essential Schools wordt gesponsord door Bill Gates kunnen er elk najaar The Fall Forums worden georganiseerd in een stad ergens in de VS. Van heinde en verre komen leraren van de scholen naar dit congres om drie dagen lang met elkaar te overleggen. Gezamenlijk schaven ze aan de uitgangspunten, bedenken er werkvormen bij en geven er steeds meer invulling aan. Keynote speakers worden uitgenodigd om de tien punten te legitimeren. Begin 2017 is the Coalition noodgedwongen gestopt met live bijeenkomsten, want Bill Gates trekt zich terug. Er is geldgebrek, ook bij de scholen en de vliegreizen en verblijfkosten zijn niet meer op te brengen. Het netwerk is echter nog steeds online actief en het hele archief is te vinden op de website.

Professionele en persoonlijke relaties
Vanaf dat moment (2017) kom ik vooral op scholen in New York en de drie scholen in Boston, waar ik mij helemaal thuis bij voel: The Boston Arts Academy, Mission Hill en Theodore R. Sizer Teachers' Center Francis W. Parker Charter Essential School. Met de mensen van deze scholen praat ik veel; ook als ik er niet ben hebben we contact over onderwijs, politieke ontwikkelingen, maar ook over hoe het gaat met ons. Mijn contactpersonen (vaak de directeuren van de scholen) zijn op (op één na) allemaal minstens een keer bij mij op bezoek geweest. Altijd was er een warm welkom en altijd waren er die goede gesprekken met ook waarschuwingen.

Waarschuwingen
'Rikie, let op: er wordt bij ons in de VS gesproken over excellentie. Excellente leerlingen, excellente scholen, excellente leraren. Daarvoor moeten we nog meer toetsen.' Op Mission Hill doen ze er niet aan mee, totdat het niet langer houdbaar is:

• Er worden steeds geavanceerdere volgsystemen ontwikkeld.

• De focus komt uitsluitend op taal en rekenen te liggen.

• Slechts de meetbare opbrengsten tellen.

• Alles wat niet rekenen en taal is, wordt uit het curriculum gesloopt (Martha Nussbaum, Niet voor de winst)

En tot mijn eerst - verbazing, later verbijstering - is dit ook in Nederland nu vanzelfsprekend in het onderwijs.

De Verenigde Staten nemen een rechtse afslag
Terwijl ik tussen 2009 en 2019 elk jaar in de scholen ben, gebeurt er veel op politiek vlak. Obama is net president als ik in New Orleans wanhopige kreten voor hulp van de slachtoffers van orkaan Katrina op alles, waarop geschreven kan worden, lees. Op caravans, omdat hun huizen weggevaagd zijn, op straten en op schoolmuren. We maken live de herverkiezing van Obama mee in 2012 en horen van bedelaars dat ze financiële hulp krijgen en dat er verzekeringen zijn. Weliswaar heel duur, maar er is hoop. Op de scholen blijft het zoals ik het ken. Ik kan genieten van elke les die ik meemaak; de leraren blijven kritisch op het beleid dat No Child Left Behind heet.

Maar dan wordt het einde 2016 en ik kom met mijn groep deelnemers bij de Boston Arts Academy aan voor een schoolbezoek. Bij de incheck wordt gevraagd of wij nog een presidentskandidaat hebben, want in de blauwe staat die Massachusetts is, ziet geen leraar been in Trump, maar ook Hillary Clinton is niet populair. We lachen met elkaar, maar de week erop, als ik met de andere groep kom, is er niet veel meer te lachen. Die nacht is Trump verkozen tot president van Amerika. De chaos op de school met een zeer diverse populatie is enorm. Veel leerlingen zijn bang dat ze het land uit moeten, of in ieder geval hun ouders. Ze hebben zorgen dat ze hun studiegeld verliezen en moeten stoppen op deze highschool. Ann, de directeur, haalt alle leerlingen in drie groepen naar de aula van dit oude tijdelijke schoolgebouw en stelt vier vragen aan de groep:

1. Wat is er gebeurd?

2. Waar heb je last van?

3. Wat heb je nodig?

4. Hoe kunnen we samen verder?

Briljante vragen die én gelegenheid geven om emoties te uiten én de verbondenheid herstellen, die die ochtend weg was. Een jaar later vraag ik of er nog iets veranderd is in de school. “Het is nu gewoon om te vloeken en te schelden, want ja, als de president het mag mogen wij het ook”, is het antwoord. Nooit eerder is het gebruikelijk geweest om te vertellen dat je rechts hebt gestemd. Vanaf dat moment wel. Zelf spreek ik een Trumpist, de eigenaar van het hotel waar ik verblijf tijdens de studiereis. Natuurlijk had hij op Trump gestemd. Het aantal buitenlanders liep toch de spuigaten uit en uiteraard moet je een geweer hebben om je te verdedigen net als in Nederland. Ik verweer mij door te zeggen dat dat in Nederland niet zo gemakkelijk kan als in Amerika. "Jawel”, zegt hij, “kijk maar wat er gebeurd is in de Ridderhof in Alphen aan de Rijn”. Ik was met stomheid geslagen dat hij dat na acht jaar zo gemakkelijk kon navertellen. Zelf had hij ook een pistool, geen machinegeweer (“dat is te gevaarlijk”), want “Als iemand mijn geld steelt, schiet ik ‘m neer."

Wat gebeurt hier? Discriminatie?
Na corona ging ik in 2023 zowel in maart als in oktober terug naar the Essential Schools in Boston. Dat wil zeggen: naar de scholen die er nog zijn. Mijn contactpersonen Ayla en Jenerra zagen Mission Hill gesloten worden. Ik weet hoezeer ze zich daarmee jarenlang verbonden wisten en met hart en ziel hebben gewerkt aan een betere toekomst voor hun leerlingen. Leerlingentekort? Sloop van het gebouw? Nee, de oorzaak van de sluiting is dat ouders de directie en het team verwijten dat hun kinderen worden gepest en dat leraren elkaar de hand boven het hoofd houden. Vier leraren worden van de ‘paylist' gehaald; er komt een interim directeur en binnen vijf maanden wordt deze prachtige en vernieuwende school in juni 2022 gesloten tot verbijstering van collega’s in Japan, Brazilië, Duitsland en Nederland, die deze wereldberoemde scholen vaak bezochten.

Ik dineer in oktober met de voormalige directeur Ayla, wat mij betreft een wandelend moreel kompas, die ondanks een crowdfunding om haar advocaat te betalen, toch al haar spaargeld kwijt is, evenals haar collega’s. Ze vertelt over haar spreekverbod, dat pas recent is opgeheven en dat het met haar drie andere collega’s wel goed gaat. Ze vertelt over de 100 ouders die klachten over het team hebben geuit en dat zij nu bewijzen moeten aanleveren. “Maar de school is al anderhalf jaar dicht”, roep ik. Het blijkt dat meer dan de helft van de ouders zich al teruggetrokken hebben. Nadat de ouders gehoord zijn, mogen de leraren zelf eindelijk iets zeggen. Gevraagd naar voorbeelden zegt Ayla dat leraren een non-binair kind niet goed zouden hebben behandeld, maar zegt ze “…We hebben die informatie over het kind nooit van de ouders gehoord, ondanks een uitgebreide intake, noch staat dat op het inschrijfformulier.” Voorzichtig vraag ik "Does this have something to do with race?” en “Does this have something to do with white parents?”. Beide vragen worden met ‘ja’ beantwoord.

Wat gebeurt er? Een voorgeschreven curriculum?
In maart 2023 hoor ik van verschillende leraren van twee scholen, dat ik maar niet meer naar hun scholen moet komen, want “je ziet niet meer wat je altijd zag. We moeten ons op het voorgeschreven curriculum houden en mogen niet meer doen wat we graag willen. Het woord - reformschool - gaat de omgekeerde richting op, bevestigen deze leraren. Op straffe van een uitbrander of zelfs ontslag!

Wat gebeurt er? Censuur?
We lopen door de gang van het oude schoolgebouw van de Theodore R. Sizer Teachers' Center Francis W. Parker Charter Essential School. De school waaruit zoveel Nederlandse leraren inspiratie hebben gehaald om het anders te doen in de groep, om in de opleiding hun uitgangspunten te delen, om verder te werken aan een nieuwe school en die ook daadwerkelijk te starten. Op die school, in een Democratische staat, staan op een muur alle titels van verboden boeken. Geen vijf, geen twintig, maar wel honderd. Ik kan er alleen maar stil naar kijken. Het is best gebruikelijk dat tijdens deze studiereis de deelnemers cadeautjes achterlaten voor het team als dank voor de studiedag. Dit keer nemen twee deelnemers het stripboek van Anne Frank mee. Hoewel op elke highschool die ik bezocht Anne Frank met de hele klas wordt gelezen, behoort ook dit stripboek tot de verboden titels, vanwege seksueel getinte uitspraken door de puber Anne gedaan. Deze directeur neemt het boek graag in ontvangst. Hij weigert mee te doen aan de censuur die in opmars is.

Wat gebeurt er? Discriminatie?
Op de laatste dag in Boston lunch ik met Caroline, die jarenlang op de hierboven genoemde Parker werkte. Nu is zij waarnemend directeur op een highschool met ook een zeer diverse populatie. Ze heeft het druk, maar dit weekeinde extra, want alle mails tussen leraren, tussen leraren en de directeur, tussen leraren en de ouders en tussen leraren en de leerlingen verzamelen over een boek. Over een boek? Ik kijk haar niet begrijpend aan. Caroline vertelt “Er is een meisje van 12 jaar, dat een boek heeft gekozen uit onze bibliotheek. De titel verraadt niets over de inhoud, maar het blijkt een boek te zijn over antidicscriminatie. Moeder is woedend en wil niet dat haar kind er zelfs maar naar kijkt. Het doel van de verzameling van de mails is om in gesprek te gaan om een aanklacht van de ouders te voorkomen. Een boek over anti discriminatie? Dat kan echt niet volgens deze ouders.

Nederland kiest de rechtse afslag
Het is half oktober 2023 als ik weer thuis ben. Terugkijkend ben ik nogal geschrokken van de verhalen die mijn dierbare vrienden van the Essential Schools mij toevertrouwd hebben. De golf van conservatisme die ik heb ervaren slaat thuis gekomen bij mij om naar een golf van bezorgdheid. Immers: opnieuw klinkt de waarschuwing dat alles wat in de VS gebeurt in de scholen, positief of negatief, over vijf jaar in Nederland ook gebeurt.

Ik hoef niet lang te wachten op enkele ontmoedigende voortekenen. Op 12 november ben ik bij de voorstelling 'Verloren Onschuld' over de toeslagenaffaire die wordt gespeeld door twee slachtoffers. Hoewel al veel bekend was daarover, word ik geraakt door de heftigheid van de emotionele teksten van de slachtoffers die de beide dames achter elkaar verwoorden. En wie waren die slachtoffers? Had het niet iets met etnische profilering te maken?

Ruim een week later zijn de Tweede Kamer verkiezingen met een uitslag, die ongekend is in Nederland. In sommige media is het ineens heel gewoon om te vertellen dat je op de PVV hebt gestemd en het lijkt ook bijna common sense om over medemensen te praten in termen van buitenlanders, immigranten, gelukszoekers en profiteurs. Pas een paar maanden geleden had ik dat gemak, zonder gene, niet voor mogelijk gehouden. Dat Viktor Orban de eerste is die de winnaar feliciteert vind ik pijnlijk. In het verkiezingsprogramma dat uiteindelijk de meeste stemmen heeft gekregen is één van de punten het verbieden van de publieke omroep. De geschiedenis leert dat zo’n verbod het begin van censuur en de eerste stap op weg naar een dictatuur is. Leermeesters als onder andere Orban, Poetin en leiders van sommige Zuid-Amerikaanse landen doen het al voor!

Hoop doet onderwijzen
De afgelopen jaren heb ik van de leraren in the Essential Schools veel geleerd. Allereerst hun manier van lesgeven. Of het nu over taal of rekenen gaat of over geschiedenis of wiskunde... De leraren zijn didactisch en pedagogisch virtuoos. De thema’s die zij als uitgangspunt nemen in hun zelfgeschreven curricula zijn actueel en trekken de aandacht van de leerlingen, omdat het over hen zelf gaat. Te denken valt aan armoede in de wereld, immigratie enhet klimaat. De vragen van de leerlingen zijn leidend in de lessen en na afloop weten ze alles over een onderwerp als de Tweede Wereldoorlog of waar hun kleding vandaan komt, maar ook waar ze zelf vandaan komen.

Maar los van de didactische en pedagogische kennis staan deze leraren voor een wereld waarin verbondenheid en de vrijheid van mensen centraal staan. Zoals een leerling zegt: "Deze school heeft mij geleerd wie ik ben, wie de ander is en wat de wereld van mij nodig heeft en mag verwachten".

Het is bemoedigend dat leraren met hun leerlingen in gesprek gaan, vragen beantwoorden en lesgeven op een manier waardoor leerlingen ‘are well educated’! Dat leerlingen bewijzen moeten aanleveren voor wat ze beweren, zodat niemand meer zomaar iets kan ventileren. Dat ze een onderzoekende houding aannemen om kritisch te zijn op wat ze horen en zien. Dat ze leren in die vrije ruimte die school heet hoe te gaan staan voor de waarden en uitgangspunten van deze democratie. Als ik zo om mij heen kijk hebben heel veel leraren diezelfde maatschappelijke verantwoordelijkheid om met hun leerlingen aan het werk gaan en ze hoop en daadkracht op basis van kennis, vertrouwen en fatsoen mee te geven. Dat is wat we kunnen in het onderwijs, Laten we dat volhouden!

Rikie van Blijswijk is sinds 2010 verbonden aan stichting NIVOZ als o.a. redacteur. Ze verbindt goede pedagogische onderwijspraktijk aan theorie en faciliteert diepgaande gesprekken tussen onderwijsmensen.