Laura Batstra gaat tekeer tegen stoornisdenken, maar pleit ook ergens vóór: ruimte voor verschillen en oog voor context

12 december 2025

‘Laten we met elkaar ophouden met het dienen van zieke systemen die kinderen benadelen. Systemen zijn krachtig, maar ze zijn geen excuus. Ze kunnen namelijk niet bestaan zonder de mensen die er – misschien wel overly obedient – in meedraaien’. Dit stelde Laura Batstra in haar Mulock Houwer-lezing met de titel ‘Ruimte maken voor verschillen’. Hoewel haar focus ligt op de jeugdzorg, is het niet moeilijk de parallelen te zien met ons onderwijssysteem.

In haar lezing verwoordt Batstra - hoogleraar orthopedagogiek aan de Rijksuniversiteit Groningen - stevige kritiek op het labelen en medisch-psychiatrisch behandelen van kinderen die niet goed meekomen in het systeem. In plaats van de DSM met psychiatrische diagnoses zouden we misschien een ‘DSS-I’ moeten hebben, stelt ze voor: een Diagnostic and Statistical Manual of Societal Problems that make people sick. Zodat we de focus verschuiven van het individu naar de context waarin problemen ontstaan of verergeren, zoals armoede, uitsluiting, discriminatie, wonen in een onveilige buurt of slecht onderwijs.

Schijn van objectiviteit
Batstra schetst de geschiedenis van de DSM en de toename in diagnoses. In een poging de betrouwbaarheid van de psychiatrie te vergroten, heeft het handboek zich ontwikkeld tot een verzameling definities van stoornissen op basis van lijsten met symptomen. Want ‘kwantificering wekt vaak de schijn van objectiviteit, zo ook met DSM-definities'. Terwijl de definities niet alleen voortkomen uit wetenschappelijke analyse, maar ook sterk afhankelijk zijn van heersende normen en waarden. Zo heeft homoseksualiteit lange tijd deel uitgemaakt van de lijst stoornissen en worden vandaag de dag bepaalde gedragingen ook eerder als problematisch gezien. Je zou je af kunnen vragen waarom ‘extreme gehoorzaamheid’ of ‘competitiedwang’ niet in de DSM staan, zo geeft Batstra mooie voorbeelden. Zij kunnen immers ook desastreuze gevolgen hebben, maar worden in onze maatschappij blijkbaar gewaardeerd. 

Een stoornis volgens de DSM beschrijft slechts symptomen, benadrukt Batstra, geen mogelijke onder- of achterliggende factoren. In de praktijk wordt een psychiatrisch label zelf steeds vaker als oorzaak gezien of genoemd voor problemen. Daarmee dreigen we niet meer verder te zoeken naar factoren die bijdragen aan problemen of mogelijke oplossingen. Ook wetenschappelijk onderzoek neemt classificaties als uitgangspunt voor het selecteren van groepen en heeft zich met name gericht op de zoektocht naar onderliggende hersen- of genetische factoren. Met weinig resultaat, behalve dan een versterkte focus op het individu ten koste van de context.

Helpen is ook leren (ver)dragen
Batstra benadrukt terecht dat kritiek op labels niet wil zeggen dat je klachten niet serieus neemt. Er wordt de laatste tijd regelmatig geschreven over de toename van mentale klachten, zoals in het nieuwste rapport van het RIVM. De vraag is of een medisch-psychiatrische behandeling hierop het antwoord moet zijn (zie bijvoorbeeld ook de reactie van Jiska Peper van het NJi) . Wat betekent ‘helpen’ van kinderen en jongeren in moeilijkheden nu eigenlijk? Is dat sleutelen aan het individu? In de praktijk valt het nogal tegen wat we bereiken met al dat labelen en behandelen en lijkt er zelfs sprake van een ‘hulp helpt-mythe'. Het beste dat we misschien kunnen doen is problemen hanteerbaar maken.

Wat betekent ‘helpen’ van kinderen en jongeren in moeilijkheden nu eigenlijk? Is dat sleutelen aan het individu?

In het verlengde daarvan is er volgens Batstra wellicht ook sprake van een ‘opvoeden is leuk-mythe', terwijl het ouders al enorm zou kunnen ontlasten als we met elkaar erkennen dat opvoeden prachtig is, maar óók worstelen, verdragen en incasseren. Ze verwijst hierbij ook naar de recente H.J. Jacobs lezing van Bert Wienen , waarin hij stelt dat een opvoeding waarbij het schuurt ons dingen leert: juist het kind dat we niet begrijpen, helpt ons anders kijken. Weerstand bieden en omgaan met weerstand is een essentieel onderdeel van opvoeding en onderwijs, zo herhaalde ook de Franse pedagoog Philippe Meirieu nog maar eens in zijn pas vertaalde essay ‘Wie zit er nog te wachten op leraren?’

Pedagogisch rebelleren
Ook pedagogen moeten dus weerstand bieden. Batstra vertelt hoe Micha de Winter in zijn Mulock Houwer-lezing in 2015 pleitte voor ‘Competente rebellen’: professionals die dogma's doorbreken en opkomen voor wat waardevol en weerloos is. Daar waar psychologen en psychiaters vaker de nadruk op het individu leggen, zouden pedagogen de context weer meer in beeld kunnen brengen.

Daar waar psychologen en psychiaters vaker de nadruk op het individu leggen, zouden pedagogen de context weer meer in beeld kunnen brengen.

Batstra zou je wel zo'n competente rebel kunnen noemen. Ze nam zelf ontslag bij de kinderpsychiastrische kliniek waar ze werkte vanwege haar toenemend ongemak over het labelen en medicijnen toedienen en probeert sindsdien het systeem nog luider aan de kaak te stellen. Waarbij ze ook opmerkt dat verandering ontzettend moeilijk is, zoals Sharon Stellaard met haar proefschrift Boomerangbeleid (2023) liet zien. Belangen, systemen en verdienmodellen maken het soms bijna onmogelijk om van richting te veranderen. Ook als zo'n proefschrift – of deze lezing, zo realiseert Batstra zich – met gejuich ontvangen wordt, blijft verandering vaak uit. Maar toch, het zijn kleine stenen in de vijver die we moeten blijven gooien, zodat ze bij elkaar misschien iets doen. Batstra roept dan ook op om te blijven bouwen aan nieuwe manieren en ondertussen oude systemen te ontmantelen.

De Mulock Houwer Lezing van Laura Batstra is hier in zijn geheel terug te luisteren of te lezen.

Over de Mulock Houwer-lezing
De Mulock Houwer-lezing werd op 25 november 2025 voor de veertiende keer uitgesproken en draagt de naam van Daniël Mulock Houwer (1903-1985), pionier in de modernisering van de jeugdzorg. Hij had veel aandacht voor het kind en zijn omgeving en daarmee is zijn gedachtegoed actueler dan ooit. Het Nederlands Jeugdinstituut, Defence for Children, Pro Juventute en Canon zorg voor jeugd organiseren de lezing.

--> Bekijk hier een overzicht van alle 14 Mulock Houwer lezingen.